Metody oceny wydolności koni sportowych

Ewa Szarska

Druga połowa XX wieku to nie tylko ogromny wzrost zainteresowania sportem, ale także powstanie wielu nowych dyscyplin oraz propagowanie aktywnego wypoczynku. Wszystkie te czynniki stymulowały rozwój nowej dziedziny fizjologii, mianowicie fizjologii wysiłku. Trenerzy i sportowcy mieli nadzieję, że bezpośrednie włączenie nauki do sportu pomoże w uzyskiwaniu lepszych wyników sportowych oraz przyspieszy przebieg procesów związanych z restytucją wysiłkową.

Z pewnym opóźnieniem, w stosunku do badań fizjologii wysiłku człowieka, zostały rozpoczęte badania wysiłkowe koni. Początkowo dotyczyły one przede wszystkim koni wyścigowych, a następnie upowszechniły się także w odniesieniu do koni sportowych. Właściwe przygotowanie trenera jest w dalszym ciągu podstawą dobrego przygotowania zawodnika, ale obecnie, poza swoją wiedzą i wyczuciem, trener ma do dyspozycji szereg narzędzi wspomagających jego pracę i pozwalających na bardziej obiektywną ocenę wydolności trenowanego zawodnika. Pomoc dla trenera stanowią:

• spoczynkowe i wysiłkowe zmiany stężeń wybranych wskaźników krwi;
• zmiany wartości tętna w spoczynku i podczas wysiłku oraz przebieg restytucji.

Niezbędnym uzupełnieniem prawidłowo prowadzonej pracy treningowej jest odpowiednie żywienie konia sportowego. Należy pamiętać, że każdy koń ma swoją optymalną wagę, którą utrzymując, uzyskuje najlepsze wyniki najmniejszym kosztem. Zatem niezbędne jest okresowe ważenie konia zarówno w celu ustalenia wielkości dawki pokarmowej, jak też i oceny wpływu treningu i żywienia na ciężar zwierzęcia.

Żaden sportowiec, człowiek czy koń nie są w stanie być w najwyższej formie przez cały sezon. Zwykle istnieje możliwość uzyskania dwóch szczytów formy i dlatego, rozpoczynając kolejny sezon sportowy, należy przede wszystkim zapoznać się z kalendarzem zawodów i zadecydować, które imprezy w sezonie będą najważniejsze i pod ich kątem opracować schemat treningu. Oczywiście, jeżeli w pojawiają się urazy, trzeba modyfikować te pierwotne założenia, a czasem nawet może się okazać, że trzeba zrezygnować ze startu w głównej imprezie sezonu. Wskazane jest, aby zarówno wstępny plan treningów, jak i późniejsza ich realizacja były odnotowywane w zeszycie lub na komputerze. Podobnie powinny być odnotowywane wszystkie wyniki przeprowadzanych badań krwi i tętna, a także schemat żywienia i zmiany masy ciała.

Posiadanie kompletu informacji dotyczących przygotowania konia będzie przydatne zarówno przy uzyskiwaniu satysfakcjonujących wyników sportowych, jak i w przypadku braku sukcesów. W pierwszym przypadku będzie to wskazówką, że obrana metoda jest właściwa i można ją kontynuować w kolejnym sezonie, natomiast w drugim posiadane notatki powinny być pomocne w znalezieniu błędu treningowego.

Rozpoczynając kolejny sezon sportowy powinno się wykonać kontrolne spoczynkowe badanie wskaźników krwi oraz ustalić wartość tętna spoczynkowego.

Badania spoczynkowe powinny odzwierciedlać stan organizmu konia wypoczętego i dlatego krew do badań musi być pobrana rano w boksie przed treningiem, a nawet przed spacerem w karuzeli. Wskazane jest także, aby w dniu poprzedzającym badanie krwi koń nie miał większego obciążenia ani nie był badany bezpośrednio po transporcie. Poza tym należy pamiętać, że większość wskaźników krwi ulega zmianom w cyklu dobowym, dlatego wskazane jest wykonywanie badania w godzinach porannych. Krew do badań pobierana jest z żyły jarzmowej i rozlewana do dwóch probówek. W jednej znajduje się substancja zapobiegająca krzepnięciu krwi, np. heparyna lub EDTA, a do drugiej probówki niczego się nie dodaje, gdyż celem jest wytworzenie skrzepu, z którego, po odwirowaniu, uzyskuje się surowicę. Badane wskaźniki krwi oznaczane są albo w pełnej krwi (probówka 1), albo w surowicy (probówka 2).

Analiza spoczynkowych wartości wskaźników krwi koni jest przydatna do:

• oceny ogólnego stanu zdrowia,
• wczesnej diagnostyki występujących niedoborów,
• oceny wpływu treningu na organizm konia.

Jeżeli wyniki są prawidłowe, to dla koni wyczynowych wystarczające jest kontrolne badanie krwi, przeprowadzane co 6-8 tygodni.

Wskaźniki oznaczane w badaniach spoczynkowych:

Wskaźniki hematologiczne:

• hematokryt (Ht) – procentowa zawartość elementów morfotycznych w objętości krwi; w warunkach spoczynkowych mieści się zwykle w zakresie 35-45%, zależnie od rasy, wieku i stopnia wytrenowania konia;
• hemoglobina (Hb) – czerwony barwnik zawarty w erytrocytach; posiada zdolność wiązania tlenu i dostarczania go do wszystkich komórek organizmu; korzystnym efektem treningu jest wzrost pojemności tlenowej krwi, wyrażający się wzrostem liczby krwinek czerwonych, co uwidacznia wzrost wartości hematokrytu i stężenia hemoglobiny (10-18 g/100 ml).
• OB – Odczyn Biernackiego jest miarą szybkości opadania krwinek w osoczu; należy pamiętać, że koń należy do organizmów z szybkim opadem krwi i dlatego pomiary wykonuje się co 15 minut w ciągu godziny; prawidłowa wartość spoczynkowa po 15 minutach nie powinna przekraczać 12 mm; podwyższone OB informuje o stanach zapalnych lub infekcjach, natomiast długo utrzymujące się wartości w pobliżu zera wskazują na odwodnienie konia.

Wskaźniki biochemiczne

Wartości referencyjne wybranych wskaźników biochemicznych krwi koni

Wartość spoczynkowego stężenia białka całkowitego jest jednym z bardziej stałych parametrów krwi. U koni starszych średnie stężenie tego wskaźnika utrzymuje się zwykle w zakresie 65-69 g/l, podczas gdy u koni młodych wartości są nieco niższe 58-62 g/l. Wyraźny wzrost stężenia białka może być wywołany infekcją albo odwodnieniem. Gdy wysokiemu stężeniu białka towarzyszą wysokie wartości OB może to świadczyć o infekcji, natomiast przy bardzo niskich wartościach OB należy liczyć się z odwodnieniem.

Glukoza jest jednym z podstawowych substratów energetycznych. W warunkach spoczynkowych glukoza jest stabilnym parametrem krwi, którego stężenie we krwi koni wyczynowych utrzymuje się w zakresie 5-6 mmol/l. Wahania stężenia mogą być wywołane zdenerwowaniem konia lub zjedzeniem posiłku szczególnie bogatego w węglowodany. Spoczynkowe stężenie glukozy utrzymujące się w zakresie 3,5-4,5 mmol/l może być jednym z objawów przetrenowania konia. Zmiany wysiłkowe glukozy zależą przede wszystkim od typu wysiłku i czasu jego trwania, a także od stopnia wytrenowania konia.

Sód jest podstawowym kationem zewnątrzkomórkowym, a potas wewnątrzkomórkowym. W organizmie koni główną przyczyną strat tych jonów jest pocenie się. W okresie wysokich temperatur i dużych obciążeń treningowych należy dodatkowo podawać koniowi elektrolity, a przez cały rok zwracać uwagę na to, czy koń ma lizawkę i czy z niej korzysta. Trzeba pamiętać, że znaczne obniżenie stężenia potasu (poniżej 2 mmol/l) może wywołać zaburzenia pracy serca. Podawanie elektrolitów „na zapas” mija się z celem, gdyż koń nie jest w stanie ich zmagazynować i nadmiar musi być usunięty z organizmu, co tylko niepotrzebnie obciąża nerki. W okresie intensywnych treningów koń powinien w dziennej dawce pokarmowej dostawać 5-10 g NaCl na kilogram paszy. W okresie zimowym wystarczające jest około 7,5 g w całej dawce. Ilości potasu to odpowiednio 45 g na dzień w okresie letnim i 25 g w okresie zimowym.

Magnez jest składnikiem wielu enzymów i jest bezpośrednio związany z procesem skurczu mięśni. Występuje przede wszystkim w roślinach zielonych, gdyż wchodzi w skład cząsteczki chlorofilu. Średnia dzienna dawka magnezu to 7,5 grama.

Fosfor jest związany przede wszystkim z układem kostnym natomiast zmiany jego stężenia we krwi informują o natężeniu przebiegu procesów energetycznych. Uzupełniając niedobory fosforu, należy pamiętać o zachowaniu właściwego stosunku wapnia do fosforu. Stosunek Ca:P w paszy powinien wynosić 2:1. Jeżeli wzrasta stężenie fosforu, to maleje absorpcja wapnia. Przy zbyt niskim poziomie wapnia we krwi uruchamiane są rezerwy tego pierwiastka z kości, co w efekcie może być przyczyną urazów ścięgien i kości. Średnio w paszy powinny przypadać 2 g Ca i 1 g P na kilogram paszy.

U niektórych koni, szczególnie w drugiej połowie sezonu, obserwuje się objawy przetrenowania. Znajduje to swoje odbicie w podwyższonej aktywności kinazy fosfokreatynowej (CPK). CPK jest enzymem występującym wewnątrz komórek mięśniowych. Na skutek mikrourazów włókien mięśniowych wydostaje się do krwi, czego odzwierciedleniem jest podwyższona aktywność CPK w surowicy świadcząca o uszkodzeniach w obrębie włókien mięśniowych. CPK jest enzymem diagnostycznym dla wysiłków wytrzymałościowych, jakim poddawane są konie w dyscyplinie rajdów. Stwierdzono, że powysiłkowy wzrost aktywności CPK jest wprost proporcjonalny do długości dystansu. Po najdłuższych rajdach (140-160 km) u koni dobrze przygotowanych do wysiłku aktywność tego enzymu nie przekraczała zwykle 2000 U/l. W przypadku koni słabo przygotowanych do tak dużych obciążeń powysiłkowa aktywność CPK wynosiła 6000 i więcej U/l.

Kolejnym enzymem potwierdzającym występowanie uszkodzeń w obrębie układu mięśniowego jest transaminaza asparaginianowa (AST). W przypadku przeciążeń mięśniowych aktywność jej wzrasta do około 1000 U/l. Dodatkowo jest ona także enzymem informującym o zaburzeniach pracy wątroby. Jeżeli wzrost aktywności AST towarzyszy wzrostowi aktywności CPK, to mamy pewność przeciążeń mięśniowych, czyli należy zmodyfikować trening tak, aby koń miał kilka dni lżejszej pracy. Jeżeli natomiast wystąpi tylko podwyższenie AST przy prawidłowej aktywności CPK, to wtedy wskazane jest oznaczenie stężenia bilirubiny i jeżeli jest taka możliwość, także aktywności transaminazy alaninowej (ALT). Uzyskane wartości pomogą ocenić stan wątroby badanego konia. Pobierając krew z myślą o oznaczeniu stężenia bilirubiny, należy pamiętać, aby próbka była trzymana w ciemności, gdyż światło słoneczne w ciągu godziny obniża stężenie bilirubiny o połowę. Intensywny wysiłek fizyczny może wywoływać przejściowy wzrost aktywności bilirubiny, ale zmiany te powinny ustąpić po 2-3 dniach. W przypadku utrzymującego się wysokiego spoczynkowego stężenia bilirubiny (powyżej 40 μmol/l) należy trzymać konia na diecie i ograniczyć ruch do spacerów w ręku, aż do czasu powrotu stężenia tego parametru do normy. Okresowy wzrost stężenia bilirubiny w surowicy obserwuje się także w przypadku podania koniowi antydopingu.

Jest to fragment artykułu, aby przeczytać pełny tekst zapraszamy do zakupu kwartalnika „Hodowca i Jeździec” Rok IV nr 4 (11) 2006.
Pismo dostępne jest w Okręgowych / Wojewódzkich Związkach Hodowców Koni, Biurze PZHK, za pośrednictwem prenumeraty oraz w wybranych sklepach jeździeckich.