tekst: lekarz weterynarii Anna Grabowska
W dobie coraz większej popularności inseminacji właściciel klaczy staje przed wyborem zakupu nasienia chłodzonego lub nasienia mrożonego.
Zastosowanie nasienia mrożonego pozwala na użycie nasienia ogierów, które z różnych przyczyn nie jest dostępne w formie nasienia chłodzonego, np. ogierów, które padły, koni biorących udział w zawodach czy ze względu na odległość. Hodowcy często mają możliwość zakupu nasienia mrożonego podzielonego na dawki, gdzie każda dawka składa się z kilku słomek. Może to zachęcać właściciela klaczy do dzielenia jednej dawki na więcej niż jedną klacz. Perspektywa próby zminimalizowania ceny zakupu nasienia, aby obniżyć koszt uzyskania źrebięcia, wydaje się kusząca, lecz często bywa złudna.
Czy można dzielić dawkę?
Po pierwsze należy się upewnić, że sprzedający nasienie mrożone pozwala na inseminację wielu klaczy i rejestracje urodzonych w ten sposób źrebiąt.
Wiele czynników wpływa na odsetek zaźrebień klaczy w wyniku inseminacji mrożonym nasieniem. Po pierwsze, i w zasadzie najważniejsze, to wrodzona płodność (zdolność do zapłodnienia) zarówno klaczy, jak i ogiera. Wraz ze wzrostem stopnia obróbki nasienia – od krycia naturalnego przez nasienie świeże, chłodzone do mrożonego – dochodzą inne czynniki mogące mieć wpływ na finalny wynik. W przypadku obróbki nasienia są to jakość pobranego nasienia, sposób jego pobrania, rodzaj użytych rozrzedzalników, rodzaj substancji i technik kriokonserwacji nasienia oraz wrodzona odporność plemników danego ogiera na stres związany z chłodzeniem, mrożeniem i rozmrażaniem nasienia.
W odróżnieniu od bydła, gdzie od lat buhaje są poddawane selekcji hodowlanej w kierunku mleczności i płodności, różnice między płodnością poszczególnych ogierów mogą być znaczne. Jednocześnie jakość nasienia świeżego nie koreluje z jakością nasienia mrożonego od tego samego ogiera. Stąd też nie jesteśmy w stanie na podstawie wyników nasienia świeżego określić, czy nasienie tego ogiera będzie dobrze czy źle znosić proces mrożenia.
Dawka nasienia mrożonego – co to jest?
Dawka nasienia mrożonego to taka ilość nasienia o określonej objętości i jakości, która jest potrzebna do uzyskania realnych szans na zaźrebienie prawidłowo prowadzonej, zdrowej klaczy.
Nasienie ogierów poddawane procesowi mrożenia jest pakowane do plastikowych słomek o pojemności 0,5 ml. Jedna słomka zawiera ustaloną objętość i koncentrację nasienia. Rozmrażając podaną przez producenta odpowiednią liczbę słomek, otrzymujemy dawkę potrzebną do jednokrotnego podania jednej klaczy.
Zazwyczaj jedna dawka zawiera 4–8 słomek, ale zakres może się wahać się od jednej do nawet kilkunastu słomek. Stacja wydająca nasienie powinna każdorazowo poinformować kupującego, najlepiej w formie protokołu załączonego do nasienia, o objętości słomki, koncentracji plemników, ich ruchliwości przed i po mrożeniu oraz o liczbie słomek przypadających na jedną dawkę. Jeśli nie otrzymamy takich informacji, nie mamy możliwości dowiedzieć się, czy mamy odpowiednią ilość nasienia do zapłodnienia naszej klaczy.
Zapłodnienie to złożony proces wymagający obecności funkcjonalnych komórki jajowej i plemnika w odpowiednim miejscu o odpowiednim czasie. Musimy pamiętać też o tym, że ruchliwość plemników nie jest jednoznaczna z ich płodnością. To znaczy, że plemnik, który się nie porusza, nie ma zdolności do zapłodnienia, natomiast ten, który się porusza, może, ale nie musi mieć zdolności do zapłodnienia.
Na podstawie wieloletnich badań ustalono liczbę funkcjonalnie kompetentnych plemników, która powinna być podana klaczy, aby maksymalnie zwiększyć szanse na uzyskanie ciąży.
Zgodnie z wytycznymi WBFSH (Światowej Federacji Hodowców Koni Sportowych), dotyczącymi standardów jakościowych dla produkcji nasienia mrożonego ogierów, dawka nasienia mrożonego powinna zawierać minimum 250 mln plemników o ruchu postępowym, a minimalna ruchliwość plemników powinna wynosić 35 proc.
Liczba słomek przypadająca na dawkę musi być taka, aby zapewnić wymagane minimum 250 mln plemników o ruchu postępowym w dawce, wynika zatem z objętości, koncentracji i jakości nasienia ogiera, a także od procedur stosowanych do mrożenia. W trakcie procesu mrożenia obliczana jest koncentracja plemników w jednym mililitrze nasienia. Jeżeli przykładowo mamy do czynienia z nasieniem o koncentracji 400 mln/ml, a ruchliwość nasienia po rozmrożeniu wynosi 35 proc., to oznacza, że w jednym mililitrze nasienia jest 140 mln plemników o ruchu postępowym (400 mln × 35% = 140 mln). Aby zapewnić wymagane 250 mln plemników, potrzebujemy 2 ml nasienia, czyli 4 słomek o objętości 0,5 ml. Liczba słomek przypadających na dawkę może się różnić nie tylko między stacjami, ale również między ogierami, a czasem także między różnymi partiami nasienia od tego samego ogiera.
Dzielić czy nie?
Dla każdego ogiera istnieje próg minimalnej ilości plemników potrzebnej do zapłodnienia klaczy, poniżej którego odsetek zapłodnionych klaczy znacznie spada. Dla każdego ogiera ten próg może być inny. Dawkę nasienia mrożonego możemy próbować dzielić, jeżeli znamy liczbę plemników w dawce, procent ruchliwości plemników po rozmrożeniu oraz wspomniany próg dla danego ogiera. Żeby poznać ten próg, można przeprowadzić próbę biologiczną polegającą na sukcesywnym obniżeniu liczby słomek w dawce. Przykładowo rozpoczynamy sezon, używając całej dawki, np. 4 słomek. Jeżeli uzyska się akceptowalne wyniki zaźrebień, w przyszłym sezonie można zredukować liczbę słomek do 3. Jeśli w przypadku 3 słomek rezultaty również będą zadowalające, można ponownie próbować obniżyć liczbę słomek. Jeżeli przy 2 słomkach wyniki źrebności okazałyby się niezadowalające, należy powrócić do 3 słomek. Trzeba pamiętać, że wyniki takiej próby będą wiarygodne w momencie, gdy zostanie to sprawdzone na większej liczbie klaczy.
Dzielenie dawki w celu uzyskania dwojga źrebiąt z jednej dawki często kończy się brakiem źrebaka, więc należy dzielić dawkę rozsądnie. Przede wszystkim musimy znać liczbę plemników w dawce oraz ich ruchliwość po rozmrożeniu. Bez tych informacji nie wiemy, ile plemników podaje się klaczy, a więc nie możemy dzielić dawki o nieznanej liczbie. Pamiętajmy, że dawkę nie od wszystkich ogierów można podzielić , by uzyskać akceptowalne wyniki, ponieważ zależy to od całkowitej liczby plemników o ruchu postępowym w oryginalnej dawce, a także o wrodzonej płodności danego ogiera.
Nie należy dzielić dawki, jeżeli:
- mamy do czynienia z klaczą starszą, problematyczną lub o niesprawdzonej płodności
- nie znamy wartości liczby plemników na dawkę i odsetka ruchliwości plemników po rozmrożeniu
- płodność ogiera jest nieznana, nieudokumentowana lub oparta na zbyt małej liczbie inseminacji.
Należy pamiętać, że lepiej inseminować jedną klacz i mieć jednego źrebaka, niż inseminować dwie klacze i nie mieć żadnego.
