Tekst: mgr inż. Marcin Różewicz,
mgr inż. Krystyna Jakubowska,
dr inż. Karol Kaszperuk,
Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej, UPH Siedlce
Tłuszcze to potoczna nazwa tłuszczowców (lipidów), które należą do grupy naturalnych związków organicznych nierozpuszczalnych w wodzie, a rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach tłuszczowych. Obok białek i węglowodanów, są głównymi makroskładnikami diety. Tłuszcze uważane są za materiał zapasowy, magazynowany przez organizm w komórkach tłuszczowych – adipocytach. W skład poszczególnych tłuszczów wchodzą kwasy tłuszczowe, które ze względu na budowę chemiczną dzieli się na nasycone i nienasycone. Poszczególne kwasy tłuszczowe mają różny wpływ na organizm, co uwarunkowane jest ich specyficzną budową. Ze względu na to, że charakteryzują się dużą różnorodnością, mogą także ulegać różnym przemianom biologicznym i chemicznym. Właściwości tłuszczów uzależnione są od składu ich kwasów tłuszczowych, które mogą się różnić między sobą. W tłuszczach pochodzenia zwierzęcego dominują kwasy nasycone, natomiast w tłuszczach roślinnych przeważają nienasycone (NKT), wśród których znaczny udział stanowią niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Należą do nich takie kwasy wielonienasycone, jak: linolowy, α-linolenowy oraz arachidonowy. Badania naukowe wskazują, iż zarówno w przypadku człowieka, jak i zwierząt kwasy tłuszczowe nienasycone pełnią w organizmie wiele ważnych funkcji, dlatego niezbędne jest ich dostarczanie wraz z pożywieniem. Najlepszym ich źródłem są oleje roślinne, w których zawartość poszczególnych kwasów tłuszczowych jest zmienna w zależności od gatunku rośliny, z jakiej zostały pozyskane. Coraz częściej docenia się także tłuszcz rybi, który stanowi nieocenione źródło długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, takich jak: eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA), również zaliczanych do niezbędnych. Obecne w tłuszczach wielonienasycone kwasy tłuszczowe są związkami fizjologicznie aktywnymi, które nie są wyłącznie źródłem pozyskiwanej w trakcie ich spalania energii, ale pełnią również ważne funkcje biologiczne.
Rola tłuszczów w organizmie
Tłuszcze są wysokoenergetycznym składnikiem pokarmowym – znacznie bardziej wydajnym i skoncentrowanym źródłem energii niż węglowodany (9 kcal/1 g tłuszczu). Dlatego są magazynowane przy zwiększonej dawce energii w paszy. Udział tłuszczów w diecie jest jednak niezbędny, ponieważ bez nich niemożliwe stałoby się przyswajanie witamin lipofilnych, czyli rozpuszczalnych w tłuszczach, a więc: E, A, D i K. Poza tymi dość powszechnie znanymi informacjami warto wiedzieć, że kwasy tłuszczowe pełnią inne bardzo ważne funkcje. Jak wcześniej wspomniano, kwasy tłuszczowe dzieli się na nasycone i nienasycone. Wśród nienasyconych wyróżnia się jednonienasycone oraz wielonienasycone, które – w zależności od położenia podwójnych wiązań – można podzielić na dwie grupy: rodzinę kwasów omega-3 i omega-6. Ważnymi przedstawicielami rodziny n-3 są kwasy: α-linolenowy (ALA), eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA), zaś do kwasów n-6 zalicza się między innymi kwasy: linolowy (LA), γ-linolenowy (GLA) i arachidonowy (AA). Głównym źródłem kwasów tłuszczowych z rodziny n-3, przede wszystkim DHA i EPA, jest tłuszcz pochodzący z ryb oraz zwierząt morskich żywiących się planktonem lub rybami. Kwasy te nie mogą być syntetyzowane w organizmach zwierząt (i ludzi), dlatego też muszą być dostarczone w paszy.
Kwas α-linolenowy z rodziny omega-3 wykazuje wiele bardzo pozytywnych działań na organizm zwierząt, w tym koni. Poprzez swoje działanie przeciwzapalne wspomaga prawidłowe funkcjonowanie stawów, co jest szczególnie istotnie w przypadku koni poddawanych intensywnemu treningowi. Wspomaga on także wydolność tlenową mięśni i zwiększa ilość glikogenu w mięśniach i wątrobie, co sprawia, że organizm konia znacznie szybciej regeneruje się po treningu. Jest także jednym z tych kwasów omega-3, które w znaczący sposób wpływają na poprawę wyglądu skóry i włosia u koni. Poprzez działanie regulujące gospodarkę lipidową naskórka wpływa na jego zdrowszy wygląd oraz szybszą regenerację po uszkodzeniach. Dużo kwasu α-linolenowego zgromadzonego jest w tłuszczu śródmięśniowym u koni, stanowi on również znaczącą część lipidów mleka klaczy.
Kwas eikozapentaenowy (EPA) wspiera działanie układu ruchowego i nerwowego, wspomaga prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku. W niewielkim stopniu, w wyniku przemian, może być również produkowany w organizmie z kwasu α-linolenowego. Należy jednak zadbać o jego dostarczanie również w paszy.
Kwas dokozaheksaenowy (DHA) odgrywa znaczącą rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego, ponieważ jest budulcem struktur neuronowych. Przy występowaniu jego niedoborów powstają zaburzenia stabilności błony komórkowej w neuronach, a przez to zaburzenie przekaźnictwa neurotransmiterów, takich jak: serotonina, norepinefryna i dopamina. Niedobory tego ważnego kwasu w diecie koni mogą powodować nadpobudliwość. Wzrost zapotrzebowania na DHA wykazują klacze w wysokiej ciąży oraz podczas laktacji.
Kwas linolowy oraz γ-linolenowy z grupy nienasyconych kwasów omega-6, wykazują szerokie działanie na organizm. Synergicznie wpływają pozytywnie na skórę oraz włosie. U koni, które otrzymują w dawce pokarmowej te kwasy, sierść jest gładka i lśniąca, przy ich niedoborach natomiast obserwuje się zwiększoną podatność na choroby skórne. Kwas linolowy jest jednym z trzech kwasów tłuszczowych, które w największych ilościach występują w mięśniach szkieletowych źrebiąt.
Kwas arachidonowy, także z grupy omega-6, jest budulcem fosfolipidów błon komórkowych, jak również substratem do syntezy eikozanoidów (prostanoidów i leukotrienów) – związków ważnych biologicznie. Z kwasu arachidonowego powstają na przykład prostaglandyny, które m.in. regulują kurczliwość naczyń krwionośnych i uczestniczą w reakcjach zapalnych, oraz leukotrieny, biorące udział w powstawaniu reakcji zapalnych i alergicznych.
Wpływ NKT na organizm koni
Nienasycone kwasy tłuszczowe są bardzo ważnymi składnikami odżywczymi, obecnie zwraca się na nie coraz większą uwagę. Dostrzeżono ich istotny wpływ zarówno na zdrowie ludzi, jak i zwierząt. Dlatego też wielu badaczy, zajmujących się problematyką prawidłowego żywienia zwierząt, a zwłaszcza koni, prowadziło badania nad wpływem tych ważnych związków na ich organizmy. Ponieważ obecnie za główne źródło NKT uznaje się nasiona roślin oleistych, takich jak: soja, rzepak, słonecznik czy len, podejmowano próby zastosowania pozyskiwanych z nich olejów w diecie koni. Najczęściej koncentrowano się na możliwości wykorzystania oleju lnianego, który poza znaczącym udziałem nienasyconych kwasów tłuszczowych, stanowi dobre źródło kwasu α-linolenowego. Nasiona lnu (siemię lniane) zawierają 61 g tego kwasu w przeliczeniu na 100 g kwasów tłuszczowych. W formie rozgotowanej stanowią one nieodzowny element meszu, bardzo korzystnie wpływającego na układ pokarmowy. Badania wskaźników biochemicznych krwi pobranej od koni otrzymujących dawkę paszową wzbogaconą o olej lniany, potwierdziły wzrost stężenia w osoczu kwasu α-linolenowego, elikozapentaenowego i linolowego.
Olej rzepakowy jest rzadziej stosowany, ze względu na możliwą zawartość substancji antyodżywczych, takich jak glukozynolany, synapina czy kwas erukowy. Częściej natomiast stosowany jest olej sojowy, który stanowi dobrą alternatywę dla powszechnie używanego oleju lnianego. Zawiera on w kwas linolowy, a przy tym jego profil kwasów tłuszczowych cechuje się korzystnym stosunkiem kwasów omega-3 do omega-6.
W ostatnich latach dostrzeżono także korzystny wpływ oleju rybiego na zdrowie koni. Wielu osobom może wydawać się niewłaściwe stosowanie dodatku oleju pochodzenia zwierzęcego w żywieniu koni, które są roślinożerne. Jednak zawiera on znaczne ilości kwasów EPA i DHA, co jest szczególnie ważne w żywieniu intensywnie trenowanych koni. Wpływają one bowiem bezpośrednio na zdrowie stawów i ścięgien, dzięki czemu zapobiegają kontuzjom i powstającym stanom zapalnym. Dowodzą tego badania naukowe, w których stosowano dodatek oleju rybiego u koni intensywnie trenowanych. Suplementacja tego dodatku wpłynęła na wzrost zawartości EPA i DHA, a po dwumiesięcznym okresie zauważono mniejszą częstotliwość występowania stanów zapalnych. Już kilkudniowe żywienie koni paszą z dodatkiem oleju rybiego powoduje wzrost zawartości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA) omega-3 we krwi. Przeprowadzone badania na klaczach wskazują, że po wyłączeniu z dawki pokarmowej oleju rybiego stężenie tych kwasów ulega dość szybko obniżeniu. Po okresie sześciu tygodni od zaprzestania podawania oleju rybiego zawartość PUFA spadła do wartości oznaczonych we krwi przed rozpoczęciem doświadczenia.
Stosowanie suplementacji wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi z grupy omega-3 w diecie koni ma także wpływ na sprawniejsze funkcjonowanie układu immunologicznego i moduluje wytwarzanie mediatorów stanu zapalnego. W świetle uzyskanych wyników badań wskazuje się na dobroczynne działanie kwasu α-linolenowego jako substancji przeciwzapalnej. Jego działanie polega na hamowaniu wytwarzania regulatora wpływającego na zainicjowanie stanu zapalnego. Inne badania wskazują również na pozytywny wpływ suplementacji EPA i DHA w terapii zapalenia błony maziowej u koni. W badaniach naukowych wykazano też pozytywny wpływ długołańcuchowych NKT w przypadku występowania u koni choroby obturacyjnej płuc (COPD). Korzystne działanie polegało m.in. na redukcji objawów klinicznych, w tym na zmniejszeniu częstotliwości kaszlu oraz poprawie wydolności płuc.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 oddziałują pozytywnie na stan okrywy włosowej i skóry koni, a także wpływają na szybszą jej regenerację w przypadku zranień i otarć oraz przy schorzeniach skóry i alergiach. Niektórzy badacze sugerują również wpływ dostarczanych kwasów tłuszczowych na jakość kopyt i ich zwiększoną odporność. Dodatek w paszy kwasów z rodziny n-3 wywiera korzystny wpływ na jakość nasienia ogierów, dlatego uzasadnione jest ich stosowanie w okresie stanówki.
Ponieważ tłuszcze mają znacząco większą wartość energetyczną niż węglowodany, ich stosowanie uzasadnione jest w przypadku intensywnego treningu koni, kiedy występuje zwiększone zapotrzebowanie na energię. Jak wykazano w badaniach, rodzaj zastosowanego tłuszczu ma wpływ na wydajność organizmów koni. Zwłaszcza dostarczanie nienasyconych tłuszczów, które cechuje wysoka zawartość EPA i DHA, w połączeniu z antyoksydantami, w żywieniu koni poddawanych wysiłkowi fizycznemu wpływa na zwiększenie ich wydajności. Konie, które otrzymywały dodatek oleju rybiego w dawce dziennej wynoszącej 324 mg/kg masy ciała, po dwumiesięcznym okresie stosowania miały niższe tętno w trakcie trwania treningu, co świadczy o zwiększonej wydolności ich organizmów.
