dr Anna Nowicka-Posluszna, Magdalena Zubehoer
Przyszła wartość użytkowa konia- a więc jego zdrowie, wytrzymałość, odporność, dzielność, płodność, cechy charakteru – uzależnione są w dużej mierze od następujących czynników: klimatu – wysokości n.p.m., związanego z tym ciśnienia, wilgotności, nasłonecznienia i temperatury, wietrzności, zasobności gleby.
Niższe ciśnienie (typowe dla terenów górskich) zmusza młody organizm do intensywniejszego oddychania, a więc zwiększenia pojemności klatki piersiowej. Konie hodowane w tych warunkach oznaczają się doskonałą jakością tkanki kostnej. Na nizinach konie charakteryzują się mniejszą pojemnością klatki piersiowej i większą masą, tkanka kostna jest mniej zbita a róg kopytowy gorszy. Czynnikiem wpływającym pozytywnie na wzrost i rozwój młodego organizmu są umiarkowane wiatry, które hartują źrebięta fizycznie i psychicznie. Niskie temperatury przy obfitym żywieniu wpływają na kształtowanie się koni o potężnym tułowiu, głębokiej klatce piersiowej, krótkiej szyi, krótkich nogach, grubej skórze i gęstej pokrywie włosowej. Zbyt wysoka temperatura (szczególnie przy chowie alkierzowym) wydelikaca organizm i czyni konia mało odpornym. Natomiast różnice temperatury w ciągu doby (np. na pustyni, gdzie dni są gorące a noce chłodne) zwiększają odporność. Duży wpływ na wzrost i rozwój młodego organizmu ma światło słoneczne; jego brak może być przyczyną niedorozwoju i krzywicy.
Również gleba- ze względu na roślinność, która na niej rośnie- ma wpływ na rozwój źrebiąt, szczególnie istotna jest zasobność w fosforan wapnia. Na glebach ubogich w fosforan wapnia rosną konie drobnokościste i gorzej umięśnione. Na terenach o glebie przepuszczalnej, lekkiej hoduje się konie o konstytucji „suchej”, na glebach ciężkich, zasobnych hoduje się konie o konstytucji limfatycznej.
- prawidłowego wychowu młodzieży i warunków środowiskowych stworzonych przez człowieka a więc: żywienia, warunków zoohigieniczych pomieszczeń, ruchu, zabiegów pielęgnacyjnych, wdrożenia do pracy- treningu oraz kompetencji obsługi, czyli umiejętności przyzwyczajania człowieka do swojej obecności. W żywieniu zasadnicze znaczenie mają: ogólny poziom żywienia, właściwe dozowanie paszy w różnych okresach wzrostu, rodzaj i postać skarmianej paszy. Nadmierne żywienie (zwłaszcza paszami węglowodanowymi ) powoduje zatuczenie, niedostateczny rozwój mięśni, obniżenie sprawności układów krążenia i oddechowego. Ruch w wychowie młodych organizmów jest podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju wszystkich układów i aparatu ruchowego a więc wydolności i wytrzymałości dorosłego osobnika.
- odpowiednia opieka i postępowanie ze źrebakami – człowiek powinien postępować że źrebakami łagodnie, cierpliwie ale stanowczo. Odpowiedni codzienny kontakt z obsługą może wyrobić u źrebaka pożądany nawyk posłuszeństwa. Reakcje pozytywne należy nagradzać, negatywne- karać natychmiast po przewinieniu. Do cech charakteru konia przywiązuje się coraz więcej wagi, dlatego osoby zatrudnione przy wychowie źrebiąt powinny oznaczać się wyjątkowym doświadczeniem i zrównoważeniem.
W procesie wychowu źrebiąt używa się określenia „wzrost” czyli zwiększenie objętości i masy ciała i „rozwój”, które obejmuje wszystkie zmiany, zarówno ilościowe jak i jakościowe, będące wynikiem przeobrażeń i zróżnicowania tkanek i narządów zarodka wyspecjalizowanych w wykonywaniu określonych czynności. Rozwój osobniczy dzieli się na fazy:
- rozwoju przedzarodkowego (preembrionalnego)- czyli tworzenia się komórek płciowych. Jest to okres, do którego świadomy hodowca przywiązuje wielka wagę. Prawidłowe przygotowanie zarówno klaczy jak i ogiera (żywienie, pielęgnacja, stan zdrowotny układu rozrodczego i narządów rodnych) do sezonu rozrodczego daje większą pewność skutecznego zaźrebienia i lepszych warunków rozwoju płodu
- rozwoju zarodkowego (embrionalnego), który trwa od rozpoczęcia podziału zapłodnionej komórki jajowej do chwili przyjścia źrebięcia na świat. Wpływu przebiegu ciąży i przygotowania klaczy do porodu na kondycję noworodka nie można przecenić. Opieka nad klaczą źrebną jest tematem tak ważnym, że wymaga osobnego opracowania
- rozwoju pozazarodkowego (postembrionalnego), który trwa od chwili urodzenia aż do śmierci.
Czas wyźrebień jest dla hodowcy najważniejszy, najtrudniejszy a równocześnie najciekawszy. To czas oczekiwania na wynik pracy hodowlanej, trafnego doboru par do rozpłodu i 11- miesięcznej opieki nad źrebną klaczą.
Rozwój pozazarodkowy dzieli się na 4 okresy: przebudowy, przejściowy, dojrzewania i dojrzałości.
Okres przebudowy organizmu trwa od urodzenia do 2-3 miesiąca życia. Rozwija się wydatnie masa ciała, tułów rośnie wzdłuż i wszerz, znacznie wzrasta wysokość w kłębie. Przejście z okresu płodowego w pozapłodowy jest dla źrebaka dużym stresem ponieważ zmienia dotychczasowe środowisko z bezpiecznego wnętrza macicy, która chroni płód przed urazami, gdzie panuje stała temperatura, stale dostarczany jest tlen i substancje odżywcze na zupełnie inne ,do którego noworodek musi się natychmiast zaadaptować. W nowych warunkach źrebię zaczyna samodzielnie oddychać, zaczynają funkcjonować układy: oddechowy i krążenia, rozpoczyna pracę przewód pokarmowy; młody organizm musi bronić się przed skokami temperatury i zetknięciem z różnymi drobnoustrojami. W momencie urodzenia źrebięta maja przeciętnie 1/10 do 1/12 ciężaru nieźrebnej matki. W pierwszych dwóch godzinach po urodzeniu na skutek wysychania sierści i skory oraz utraty ciepła ciężar noworodka spada o 1,2% (ogierki ) do 1,4% (klaczki). W czwartej godzinie po urodzeniu waga się wyrównuje. Ciężar źrebiąt po urodzeniu zależy od: wieku, stopnia rozwoju fizjologicznego i żywotności klaczy. Źrebięta półkrwi ważą średnio od. 50kg do 80kg. Ciężar źrebiąt przy urodzeniu zależy również od długości ciąży. Przy długości ciąży klaczy półkrwi trwających 311-330 dni noworodki ważyły 51,6kg, przy ciąży 321-350 dniowej noworodki ważyły 51,6kg przy ciąży 351-370 dniowej ciężar źrebiąt przy urodzeniu wynosił średnio 66,1kg Podwojenie ciężaru ciała źrebiąt ras półkrwi następuje między 33 a 43 dniem życia ,źrebiąt ras pełnej krwi angielskiej na początku 3-go miesiąca życia. W początkowym okresie ma miejsce bardzo szybki przyrost dzienny od 1,2kg do 1,5kg. Na 1kg przyrostu masy ciała potrzebuje ok.10 l mleka. Klacze półkrwi wydzielają dziennie 10-12. Mleka (klacze ras ciężkich 15-20 l). Najważniejszym ,pierwszym pokarmem oseska jest siara. Pobranie jej uruchamia działalność przewodu pokarmowego i pozwala na wydalenie pierwszego kału tzw. „smółki”. Siara klaczy w porównaniu do mleka oznacza się wyższą zawartością suchej masy, białka ogólnego i tłuszczu a mniejszą laktozy. Charakteryzuje się dużą zawartością związków mineralnych a szczególnie wapnia, fosforu, potasu i trochę niższe sodu. Zawiera również składniki ,które mają ochronne działanie miejscowe na przewód pokarmowy źrebięcia .Najważniejsze znaczenie mają zawarte w siarze immunoglobuliny (szczególnie IgG i IgA) Wydzielanie siary i absorpcja immunoglobin siarowych przez organizm źrebięcia kończą się około 12 godziny po porodzie. Źrebięta, które nie pobrały w pierwszych godzinach życia (najlepiej do 8 godziny życia) odpowiedniej ilości siary (co najmniej 1 litr) narażone są na infekcje .
Mleko klaczy jest bardziej wodniste niż mleko krowie zasobniejsze w cukier -zawiera mniej suchej masy, tłuszczu i popiołu ,jest bogatsze w związki żelaza. Ze względu na skład białka mleko klaczy należy do typu albuminowego. Czasami klacz nie chce (np. po przebytym szoku poporodowym) lub nie może (brak mleka, zapalenie gruczołu mlekowego, konflikt serologiczny) karmić źrebaka. Wtedy konieczne jest karmienie „sztuczne”. Jeżeli jest to możliwe siarę klaczy-matki należy zdoić i podać źrebakowi przez sondę (można również podać dożylnie surowice klaczy lub w ostateczności podać siarę bydlęcą. W znaczących hodowlach zamraża się siarę i podaje się źrebiętom dożylnie przez dłuższy czas. Jeżeli nie znajdzie się „mamki” stosuje się pokarmy zastępujące mleko matki. Może to być: mleko innej klaczy, pokarmy sporządzone na bazie mleka krowiego lub koziego (które jest smaczne i dobrze tolerowane przez źrebaki),sztuczne preparaty mleko zastępcze dla źrebiąt (lub cieląt) lub odżywki dla niemowląt. Czasami jednak wypicie siary jest dla źrebaka niebezpieczne i może skończyć się jego śmiercią. Dzieje się tak na skutek konfliktu serologicznego, którego zewnętrzne objawy znane są pod nazwa hemolitycznej choroby źrebiąt, żółtaczki hemolitycznej lub izoerytrolizy neonatalnej i są wynikiem niezgodności miedzy genotypem matki a genotypem płodu. Częstość występowania żółtaczki hemolitycznej u źrebiąt oceniana jest na ok. 1% i nie stwierdzono dotychczas wyraźnej predyspozycji rasowej. Choroba spowodowana jest przejściem czerwonych ciałek krwi (antygenów) płodu do krwioobiegu matki co powoduje wytworzenie przeciwciał przeciwko erytrocytom płodu. Przeciwciała te po porodzie pojawiają się w siarze i jeżeli dostana się do organizmu źrebaka mogą spowodować hemolizę krwi. Źrebak wygląda początkowo zdrowo, ale pozostawione przy matce po wypiciu siary, zaczyna wykazywać objawy żółtaczki w ciągu 12-48 godzin. U chorych źrebiąt w ciężkich przypadkach występuje ostra anemia hemolityczna, w przypadkach podostrych – hemoglobinuria oraz zaburzenia sercowo-naczyniowe. Zauważalnymi objawami dla hodowców są żółtawe zabarwienie twardówki oka i ospałość. Słabe nasilenie opisanych wyżej objawów często jest przyczyną zlej diagnozy a więc nie ustalenia pewnej liczby upadków źrebiąt. Konflikt (podobnie jak u ludzi) objawia się dopiero po 2-giej i dalszych ciążach. Konfliktowi można zapobiegać w następujący sposób:
- w przypadku już istniejącej ciąży należy zbadać miano przeciwciał w surowicy krwi klaczy i w razie „niebezpieczeństwa” źrebaka natychmiast po porodzie odsadzić od matki
- przeprowadzić całkowitą (lub częściową) transfuzję krwi
- znając genotypy wszystkich osobników danej populacji wskazać „konfliktowe” kojarzenia im ich unikać.
Poziom tych przeciwciał spada po 24-36 godzinach a błona śluzowa jelit źrebięcia przepuszcza przeciwciała przez 24-30 godzin. Około 9-10 dnia życia u źrebiąt występuje biegunka spowodowana „rują poźebięcą” klaczy i zmianą składu mleka (tzw „ostre mleko”). Oceny źrebięcia można dokonać już w kilka minut po porodzie, wykorzystując zmodyfikowany system oceny, oparty na skali APGAR, stosowanej u ludzkich noworodków (Tab. 1)
Dużo bardziej szczegółową metodę zaproponowała grupa badaczy z Uniwersytetu w Giessen: prof.Hartwig Boestedt, dr Rainer Hospes i dr Kerstin Herfen. Uwzględnili szereg parametrów, podając jednocześnie zakres punktacji, która decyduje o zakwalifikowaniu źrebięcia jako zdrowego lub jako wymagającego opieki weterynaryjnej.
Praktyka hodowlana wymaga jednak dużo prostszych i bardziej czytelnych metod oceny stanu źrebięcia po porodzie. Na szczególną uwagę zasługują tu następujące parametry i ich przedziały czasowe:
- czas podniesienia głowy po porodzie, co następuje prawie natychmiast po wypchnięciu płodu z dróg rodnych;
- czas przyjęcia pozycji leżenia na mostku, co udaje się noworodkowi z reguły kilka minut później;
- czas podjęcia pierwszej próby wstania- tu przedział czasowy waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu minut po porodzie. Najpóźniej powinno to nastąpić do 120 minuty;
- czas pierwszego efektywnego stania, przy czym duże znaczenie ma to, czy źrebię jest silne i od razu jest w stanie utrzymać się na nogach;
- czas pierwszego ssania, zależy w dużej mierze od poprzedniego parametru. Źrebię szuka wymienia praktycznie od chwili pewnego trzymania się na nogach. Jednak nie powinno to nastąpić później niż do 180 minuty;
- czas wydalenia smółki i moczu- z badań własnych wynika, że pierwszy kał źrebięta wydalają z reguły tuż po pierwszym pobraniu siary, natomiast wydalenie moczu następuje powyżej szóstej godziny po porodzie;
Odchylenia od tych parametrów mogą świadczyć o zagrożeniu zdrowia noworodka. Schorzenia u źrebiąt nie są tak widoczne jak u koni dorosłych, mają jednak przebieg bardziej gwałtowny. Dlatego też należy możliwie szybko wychwycić zmiany w ich zachowaniu, by jak najprędzej podjąć leczenie. Gdy objawy są już bardzo wyraźne może być za późno. Najczęściej występującym zaburzeniem zdrowia jest zatrzymanie smółki, na które źrebięta są bardzo podatne jak rzadko które z noworodków zwierząt gospodarskich. Objawia się to u nich parciem, napinaniem się. Bezskuteczne próby wydalenia kału wywołują u źrebięcia niepokój. Problemy te występują najczęściej u tych źrebiąt, które zbyt późno pobrały siarę. Niepokojącymi objawami, świadczącymi o zaburzeniach zdrowia mogą też być: osłabienie, zmniejszenie apetytu aż po zanikanie odruchu ssania, dłuższe przebywanie w pozycji bocznej leżącej, obniżona lub podwyższona temperatura ciała, przekrwienie błon śluzowych. Kłopoty układu oddechowego mogą się manifestować poprzez nieregularny rytm oddychania. W fazie początkowej, trwającej 2-3 minuty, oddechy są głębsze i występują częściej, a później następuje jednominutowa faza bezdechu, po której źrebię „łapie” powietrze. Taki stan wymaga już zastosowania elementów intensywnej terapii. Noworodek narażony jest również na infekcję jelit i żołądka, co manifestuje się brakiem apetytu, biegunką, morzyskiem, gromadzeniem gazów w jelitach oraz zwiększoną liczbą uderzeń serca (powyżej 120 na minutę). O zainfekowaniu kikuta pępowiny może świadczyć podwyższona ciepłota tej okolicy oraz zwiększona ilość wydzielin, choć schorzenie to może przebiegać bez wyraźnych objawów zewnętrznych.
Dość często spotykanym schorzeniem, trapiącym źrebięta, jest przykurcz ścięgien zginaczy – najczęściej dotyczy kończyn przednich i objawia się ich zgięciem w obrębie stawu pęcinowego.
Należy zwrócić uwagę na czas trwania ciąży. Przenoszenie ciąży ponad 365 dni może być wynikiem niedożywienia lub niedotlenienia płodu. Znacznie bardziej zagrożone od płodów przenoszonych są jednak wcześniaki, czyli urodzone poniżej 320 dnia i źrebięta niedojrzałe. Wskazywać na to może:
- mała masa ciała,
- nieproporcjonalnie duża głowa,
- krótka, jedwabista sierść oraz miękkie małżowiny uszne,
- błony śluzowe koloru czerwonego.
Okres przejściowy – trwa od 3 do 8 miesiąca życia. Źrebię zaczyna się przystosowywać się do samodzielnego bytowania. Wskaźniki kliniczne (podobnie jak w pierwszym okresie) obniżają się :obniża się ciepłota cala, zwalnia się tętno, zmniejsza liczba oddechów na minutę, zaznacza się spadek hemoglobiny i erytrocytów. Rozwój źrebiąt w poszczególnych miesiącach jest nieregularny:
- do 3-4 miesiąca życia obserwuje się b. Intensywny wzrost i przyrost masy ciała ( po 20-30 kg miesięcznie)
- między 5 a 7 miesiącem życia u źrebiąt rozwijających się „normalnie „obserwuje się pewien okres zastoju, natomiast silniej rozwijają się osobniki słabsze między 7 a 8 miesiącem życia obserwuje się ponownie wzmożony rozwój zrebiat
Okres dojrzewania – trwa od 6 do 18 miesiąca życia .W tym okresie zaznacza się intensywny przyrost obwodu klatki piersiowej ,wysokości w kłębie i długości tułowia .W pierwszych miesiącach życia źrebaka intensywnie rosną kości głowy i kręgosłupa, kości obręczy barkowej i miednicy. Intensywnie przyrastają również kości kończyn: łopatkowa, udowa, ramieniowa, promieniowa i piszczelowa. W związku ze wzrostem i rozwojem kośćca oraz mineralizacją kości bardzo ważne jest w tym okresie żywienie – szczególnie dodatek soli mineralnych i witamin. Nienadążanie mineralizacji kości za jej wzrostem może doprowadzić do anormalnego rozwoju kości ze wszystkimi tego następstwami .Źrebięta ras szlachetnych są bardzie „wrażliwe” na niedobory żywieniowe niż źrebięta ras zimnokrwistych czy prymitywnych. Szczególnie te ostatnie charakteryzują się zdolnością kompensacji wzrostu i rozwoju a więc lepszymi ,intensywniejszymi przyrostami w sprzyjających warunkach .Istnieje również pewna różnica we wzroście kości i ich mineralizacji między źrebiętami ras gorącokrwistych i prymitywnych . Zróżnicowany jest również okres kostnienia poszczególnych kości – w 9 miesiącu życia kostnieją nasady kości kończyn (k. pęcinowa i koronowa), w 12 miesiącu łopatka i kości śródręcza i kości śródstopia .Najdłużej kostnieją kręgosłup i żebra. Pierwszy rok wychowu źrebiąt jest najtrudniejszy i najkosztowniejszy. Klaczki i ogierki powinny być utrzymywane w osobnych grupach; jeżeli ogierki nie rokują nadziei na osobniki hodowlane ,powinny być kastrowane .
Okres dojrzałości – większość ras koni kończy rozwój fizyczny w wieku ok.5 lat, choć oczywiście są rasy wcześniej lub później dojrzewające. Wczesność dojrzewania zależy od szybkości wzrostu, rzadziej od momentu jego zakończenia. Często konie wcześniej dogrzewające, lecz wolno rosnące, kończą swój rozwój równocześnie z końmi ras późno dojrzewających lecz szybko rosnących. Wczesne dojrzewanie jest ściśle związane z odmiennym wykorzystaniem paszy-szybciej zwiększa się ilość komórek tkanki łącznej i podnosi zawartość wody. Niekorzystne warunki środowiskowe wpływają najbardziej na rozwój narządów i tkanek, które w określonym momencie wykazują największą intensywność wzrostu.
W praktyce hodowlanej przyjęto następujące określenie źrebiąt w zależności od wieku:
- noworodek – osesek (sysak) od urodzenia do odsadzenia od matki (ok.6 miesięcy)
- odsadek – od odsadzenia do końca roku kalendarzowego
- roczniak – z dniem 1 stycznia następnego roku kalendarzowego (bez względu na liczbę miesięcy życia)
- dwulatek – z dniem kolejnego 1-go stycznia
- trzylatek – z dniem kolejnego 1-go stycznie
Bibliografia:
- Cholewinski G. Żółtaczka hemolityczna u źrebięcia – nieskuteczna terapia
- Mat. Konf .Aktualne kierunki użytkowania koni. Kraków ,2001
- Lietz W.: Intensywna pomoc dla źrebiąt. Koń Polski 3,1997
- Łojek J., Łojek A., Stojanowska A., Wiszowaty K.: Badania nad zachowaniem źrebiąt pełnej krwi angielskiej w ciągu sześciu godzin po porodzie. Zeszyty Naukowe; PTZ, 68. 2000
- Max A.: Zaburzenia oddechowe u nowo narodzonych źrebiąt; Mag. Wet.; vol.12, nr 80/ 2003;
- Pawlak M., Doroz M., Odchów osieroconych źrebiąt, Med.Wet.54 (11)1998
- Tischner M.,Allen W.R.:Wpływ klaczy-matki na rozwój źrebiąt i wielkość dorosłych koni ; Med.Wet.,56 (5), 2000
- Tishner M.: Zaburzenia zdrowia i pierwsza pomoc źrebiętom w okresie neonatalnym; Medycyna Weterynaryjna 51 (10) 1995.
- Wnuk A.: Cechy zachowania się rodzicielskiego a wyniki odchowu młodych zwierząt. Przegląd Hodowlany 5/,1995.
dr Anna Nowicka-Posluszna
Magdalena Zubehoer
Katedra Hodowli Koni Akademia Rolnicza w Poznaniu
