lek. wet. Jakub Gawor
Źrebięta od pierwszych dni po urodzeniu narażone są na inwazję pasożytów. Brak wrodzonej odporności sprawia, że w niektórych przypadkach może to nawet prowadzić do śmierci.
Hrabia Maryan Czapski, wielki znawca koni, w swoim dziele „Historya Powszechna Konia” (Poznań, 1874) do dziś uznawanym za wartościowy podręcznik hipologii tak pisał o wyglądzie źrebięcia:
Natura wypuszcza z rąk swoich nowo narodzone źrebię szpetnem i wątłem o wysokich niezgrabnych i drżących nożyskach, o nieproporcjonalnie grubym i krótkim kałdunie, o nastroszonej długiej szerści, o krótkim, włochatym ogonku. Słowem nowo narodzone źrebię takiej jest szpetoty i niezdarności, że porównania nie wytrzyma z żadnem innem zwierzęciem, choćby z prosięciem nawet, które przy nim tak się wydaje gładkiem, proporcyonalnem, zwinnem i zgrabniutkiem. Lecz jakże za to dorodny wieprz znacznie dorodnemu we wszystkiem ustępuje koniowi.
Tak więc dopiero dorosły koń znajdował uznanie w oczach tego autora, choć trudno przypuszczać, by jako uznany miłośnik wierzchowców nie ulegał wzruszeniu, widząc końskiego oseska, który na chwiejnych kończynach zmierza ku klaczy i pod jej brzuchem szuka chrapkami sutków.
To właśnie te nieporadne źrebięta od pierwszych dni po urodzeniu narażone są na inwazję pasożytów, których formy zakaźne mogą być przekazywane z mlekiem klaczy podczas ssania (larwy węgorka), występują w stajni (jaja glisty końskiej) lub na wybiegu i pastwisku (stadia larwalne słupkowców na trawie, onkosfery tasiemców obecne w bytujących w glebie pajęczakach – mechowcach).
W odróżnieniu od koni dorosłych, u których zarażenia pasożytnicze nie zawsze wywołują objawy chorobowe, źrebięta są znacznie bardziej podatne na inwazje czynników patogennych. Brak wrodzonej odporności u źrebiąt sprawia, że inwazje pasożytów są bardzo intensywne, wywołują objawy kliniczne, a więc określane są mianem chorób – parazytoz. Przebieg choroby pasożytniczej może być bardzo ciężki, w niektórych przypadkach nawet prowadzić do śmierci.
Ze względu na co najmniej kilkutygodniowy okres rozwoju pasożytów do postaci dorosłych w organizmie koni parazytozy u źrebiąt ujawniają się najczęściej po ukończeniu drugiego miesiąca życia. Wyjątkiem jest węgorczyca, która może występować już u kilkudniowych sysaków oraz wczesne – płucne stadium glistnicy pod koniec pierwszego miesiąca życia.
Węgorki końskie
Węgorki końskie (Strongyloides westeri) to nicienie (8-9 mm długości) bytujące w jelicie cienkim. Pasożytują jedynie samice rozmnażające się bez udziału samców (partenogeneza). Do zarażenia dochodzi już w pierwszych dniach po urodzeniu podczas ssania. W tkankach klaczy znajdują się uśpione larwy pasożyta, które uaktywniają się pod wpływem hormonów ciążowych i przenikają do gruczołu mlekowego. Starsze źrebięta zarażają się w stajni po połknięciu larw znajdujących się w ściółce. Larwy mogą także aktywnie wnikać przez delikatną skórę polegujących źrebiąt.
Specyfika rozwoju pasożyta sprzyja rozprzestrzenianiu się jego form zakaźnych w boksach w ściółce. W jelicie cienkim samice węgorka produkują jaja wydalane przez źrebięta z kałem, z których w ściółce wykluwają się larwy. Część z nich rozwija się w formy inwazyjne, a część dojrzewa płciowo i jako niepasożytnicze pokolenie samic i samców daje początek kolejnej generacji larw inwazyjnych. W ten sposób dochodzi do bardzo znacznego nagromadzenia się form zaraźliwych w stajni. Cykl rozwojowy węgorka jest krótki. Już 8-10 dni po zarażeniu źrebak wydala z kałem jaja tego pasożyta, stwarzając zagrożenie zarażeniem dla zdrowych sysaków. Między 4. i 12. tygodniem życia źrebięta wydalają największą liczbę jaj S. westeri (kilkaset w 1 gramie kału). Objawy węgorczycy to biegunka, powtarzające się bóle morzyskowe, a także bolesne wzdęcia. Źrebięta stają się osowiałe, tracą apetyt i chudną. Na kilka dni przed wystąpieniem biegunki mogą pojawić się objawy ze strony układu oddechowego (kaszel, objawy zapalenia płuc), które spowodowane są wędrówkami larw przez płuca. Połknięte larwy trafiają do jelita cienkiego, skąd drogą krwionośną wędrują do płuc, tam rosną i linieją, po czym po przebiciu ścianek pęcherzyków płucnych wędrują w górę oskrzeli do gardła, skąd po przełknięciu trafiają do jelita, w którym ostatecznie się osiedlają. Objawy oddechowe w pierwszej fazie inwazji wskazują raczej na wirusowe lub bakteryjne zapalenie płuc, a nie na chorobę pasożytniczą. Rozpoznanie węgorczycy opiera się na stwierdzeniu w świeżym kale charakterystycznych jaj zawierających żywą, ruchliwą larwę.
Z wiekiem wykształca się odporność na zarażenie węgorkiem, w związku z czym u koni powyżej 6. miesiąca życia nie dochodzi do zarażenia jelitowego. U dorosłych koni część połkniętych larw może odbywać wędrówki drogą krwionośną, nie trafiając jednak do płuc, lecz do różnych tkanek, m.in. do gruczołu mlekowego. W stajniach, gdzie stwierdza się węgorczycę, należy odrobaczać klacze przed wyźrebieniem, co zapobiega przekazywaniu źrebiętom larw z mlekiem. Węgorczyca jest chorobą typowo stajenną. W celu jej likwidacji poza podaniem skutecznego leku należy utrzymywać higienę pomieszczeń dla koni, a więc regularnie wymieniać ściółkę i usuwać nawóz z boksów.
Glistnica
Glistnica (zarażenie glistą końską, Parascaris equorum) jest chorobą inwazyjną, która zazwyczaj obejmuje wszystkie źrebięta w stajni. Te duże nicienie (15-20 cm długości) bytujące w jelicie cienkim mogą być przyczyną bardzo poważnych objawów klinicznych. Pierwszym, niezbyt specyficznym symptomem zarażenia u źrebiąt w wieku 4-6 tygodni są zaburzenia ze strony układu oddechowego (kaszel, utrudnienie oddychania, wyciek z nosa) wywołane rozwojem stadiów larwalnych pasożyta w tkance płucnej. Podobnie jak w przypadku węgorka końskiego stadia larwalne glist przed osiedleniem się w przewodzie pokarmowym odbywają wędrówki drogą krwionośną do płuc. Migracja trwa około 2 tygodni, po czym pasożyty wracają do jelita cienkiego (po aktywnej wędrówce przez oskrzela i tchawicę do gardła oraz połknięciu), gdzie po dalszych 9 tygodniach osiągają dojrzałość. Okres pełnego rozwoju glist w organizmie źrebięcia, tzn. od momentu zarażenia do pojawienia się w kale jaj produkowanych przez pasożyty, wynosi od 10 do 16 tygodni. Z reguły źrebięta 10-12-tygodniowe zaczynają wydalać jaja glist. Wśród objawów glistnicy najczęściej występuje utrata apetytu, chudnięcie, napięty brzuch, biegunki, nastroszenie i zmatowienie sierści. Przy inwazjach o dużym nasileniu (kilkadziesiąt osobników) może dojść do zatkania jelita przez kłębowisko pasożytów. W 5.-7. miesiącu życia pojawia się odporność, która utrzymuje się do końca życia koni. Dorosły, prawidłowo odżywiony i w dobrej kondycji koń nie zaraża się więc glistami. Bywają jednak przypadki bezobjawowego zarażenia zwierząt 1-3-letnich, czasem koni starszych, o obniżonej odporności, które są stałymi siewcami jaj pasożyta w środowisku.
Niemożliwe jest zdiagnozowanie glistnicy we wczesnej fazie jelitowej, gdy występują tylko młodociane postacie pasożytów (trwa to 4-6 tygodni). Wcześniejsze oznaki zarażenia, tj. kilkudniowe symptomy ze strony układu oddechowego (kaszel, ciężkie oddechy), nie zawsze są zauważane. Z tego względu w przypadku stadnej hodowli, gdy u starszych źrebiąt stwierdzi się objawy wskazujące na glistnicę (spadek apetytu, chudnięcie, biegunki), a badaniami laboratoryjnymi zostaną stwierdzone jaja w kale, należy odrobaczać zwierzęta młodsze, 5-6-tygodniowe, u których glistnica znajduje się we wczesnym stadium rozwoju (stadia larwalne w płucach lub niedojrzałe pasożyty w jelicie cienkim).
Najważniejsze czynniki w szerzeniu glistnicy to olbrzymia płodność pasożytów (jedna samica produkuje do 200 000 jaj na dobę) oraz cechy form zakaźnych, tj. długotrwała zdolność jaj do zarażenia – nawet kilka lat, a także lepkość ich zewnętrznej osłonki, dzięki której mogą znajdować się nie tylko w podłożu, ale też na ścianach, przedmiotach do pielęgnacji, itp. Formą zakaźną dla źrebiąt jest jajo zawierające larwę (fot. 1), która rozwija się wewnątrz osłonki jajowej w ciągu 2-3 tygodni przebywania w środowisku zewnętrznym, w podłożu (glebie, ściółce). Przed upływem tego czasu wydalone z kałem jaja nie są zdolne do zarażenia (fot. 2). Dlatego bardzo ważne jest regularne usuwanie odchodów z boksów, a także wybiegów i pastwisk, gdzie formy zakaźne glist mogą przetrwać co najmniej do następnego sezonu. Zarażenie glistami stwarza duże zagrożenie dla zdrowia i prawidłowego rozwoju źrebiąt ze względu na wysoką patogenność inwazji. Notowano przypadki perforacji jelita i śmierć wskutek zapalenia otrzewnej. Przede wszystkim jednak glisty zubożają rosnący organizm źrebięcia w substancje pokarmowe (tzw. odjadanie przez pasożyty) oraz produkują szkodliwe produkty przemiany materii.
Do likwidacji zarażenia węgorkiem i glistą skuteczny jest każdy z preparatów przeciwrobaczych przeznaczonych dla koni. Ze względu na wysoką patogenność tych pasożytów oraz dużą liczbę i odporność ich form inwazyjnych bardzo ważna jest profilaktyka, a więc utrzymanie czystości w stajni.
lek. wet. Jakub Gawor
Pracownia Parazytoz Zwierząt Domowych
Instytut Parazytologii PAN
