Odchów źrebiąt w pierwszym miesiącu życia

Anna Chrząszczyk

Warunki wychowu źrebiąt, ich znaczenie oraz cel obejmują szereg procesów i zabiegów. Jednym z nich jest prawidłowy wzrost oraz rozwój źrebiąt i młodzieży, który w tzw. hodowli kulturalnej można osiągnąć jedynie przez racjonalny wychów, który da się prowadzić tylko dzięki znajomości reguł rządzących wzrostem i rozwojem młodego organizmu.

Wychów zdrowych, prawidłowo rozwiniętych i pełnowartościowych pod względem użytkowym i hodowlanym koni może się odbywać jedynie w środowisku sprzyjającym wzrostowi i rozwojowi, przy prawidłowym żywieniu oraz stosowaniu odpowiednich zabiegów, takich jak ćwiczenie ciała oraz odpowiednia pielęgnacja. Istotnym warunkiem mającym wpływ na wychów źrebiąt jest środowisko, w którym przyjdzie im żyć. Właściwości środowiska określa się mianem czynników naturalnych lub sztucznych, które oddziałują na hodowane zwierzę. Natomiast ogół zabiegów, które są stosowane w wychowie, nazywa się warunkami wychowu i mogą one być korzystne lub niekorzystne.
Stwarzając korzystne warunki wychowu, hodowca ma możliwość wpływania na wzrost i rozwój źrebiąt w celu wyhodowania wartościowych koni użytkowych lub zarodowych pożądanej jakości w ramach istniejących ras lub typów. Natomiast w wypadku wprowadzania swoistych koncepcji wychowu hodowca może wytwarzać nowe typy czy nawet rasy koni, potęgując efekty takich zabiegów hodowlanych, jak zaprawa, selekcja, dobór według linii krwi, krzyżowanie itp.

Systemy wychowu źrebiąt

Istnieją dwa systemy wychowu źrebiąt – naturalny i kierowany. Wychów naturalny charakteryzuje się przebywaniem zwierząt w warunkach zbliżonych do naturalnych (prymitywnych), przy minimalnej ingerencji człowieka w wychowanie młodzieży. Konie są utrzymywane w systemie tabunowym – najczęściej tak są utrzymywane konie ras prymitywnych, np. koniki polskie w Popielnie. Taki system wychowu sprzyja wyjątkowemu zahartowaniu koni, dużej odporności na choroby oraz zrównoważeniu i chęci do współpracy z człowiekiem.
Drugi system, czyli wychów kierowany, polega na planowym i świadomym wpływie hodowcy na rosnące i rozwijające się zwierzęta przez stosowanie racjonalnego żywienia, utrzymywanie zwierząt w odpowiednich pomieszczeniach i otoczeniu oraz stosowanie zabiegów pielęgnacyjnych i zaprawy. W tym systemie hodowca konsekwentnie stosuje różne metody utrzymania źrebiąt, takie jak: wychów alkierzowy, stajenno-pastwiskowy, bezstajenno-pastwiskowy i kulturalno-tabunowy. W Polsce najczęściej spotykanymi metodami odchowu w systemie kierowanym są wychów alkierzowy, który jest najmniej korzystny dla koni, oraz stajenno-pastwiskowy.

Metody wychowu

Wychów alkierzowy charakteryzuje się tym, że zwierzęta są utrzymywane w stajniach i częściowo na małych przystajennych okólnikach, bez pastwiska. Metoda ta nie zapewnia źrebiętom koniecznego ruchu, nasłonecznienia oraz trawy, będącej m.in. źródłem witamin. Wychowywane w ten sposób konie bywają wydelikacone, wybujałe, a przy tym o cienkiej kości i słabym umięśnieniu. Jednocześnie są niezahartowane i mało odporne. Odchowywane tą metodą konie cechują się niską wartością użytkową. Metoda ta jest już coraz rzadziej stosowana, głównie w gospodarstwach drobnotowarowych. Uznana jest za nieracjonalną i jej stosowanie powinno zostać zaniechane.
Najbardziej rozpowszechnioną metodą wychowu w hodowli kulturalnej jest wychów stajenno-pastwiskowy. Jest on uzależniony od warunków klimatycznych, pozwalających na korzystanie młodzieży z pastwiska tylko przez ograniczoną liczbę dni w roku. W Polsce przy racjonalnie prowadzonym wychowie tego typu źrebięta i młodzież przebywają na pastwisku około 180 dni, a w Anglii i Francji – 300 do 330 dni. Długość okresu pastwiskowego ma dla źrebiąt zasadnicze znaczenie ze względu na możność pobierania świeżej trawy, ruch, naświetlenie i nasłonecznienie przez dłuższy czas w ciągu roku. Promienie słoneczne uaktywniają witaminę D, przeciwdziałając krzywicy. Przebywanie w zmieniających się warunkach bardzo dobrze wpływa na psychikę źrebiąt. Źrebięta w warunkach krótszego okresu pastwiskowego w tym wychowie nadal korzystają z ruchu, naświetlania i nasłonecznienia, gdyż pół roku przez znaczną część dnia przebywają na obszernych okólnikach przystajennych. Wychów stajenno-pastwiskowy, przyspieszając rozwój, pozwala na wcześniejsze wdrożenie młodzieży do pracy. Metoda ta przyczynia się do powiększenia ciężaru konia oraz pogrubienia kośćca, ale często też sprzyja powstawaniu konstytucji limfatycznej. Metoda ta jest szeroko stosowana w Polsce i w znacznej części Europy.
Wychów bezstajenno-pastwiskowy charakteryzuje się między innymi tym, że źrebięta po ukończeniu pierwszego roku życia utrzymywane są bez stajni przez dwa lata i jako dwu- oraz trzylatki pozostają dniem i nocą na pastwiskach zaopatrzonych w wiatę, gdzie są również dokarmiane. Głównym celem tej metody jest przede wszystkim większe uodpornienie źrebiąt niż w metodzie stajenno-pastwiskowej.
Natomiast cechą charakterystyczną wychowu tabunowego jest to, że konie starsze oraz źrebięta przez cały rok przebywają w tabunach na pastwiskach bez żadnych budynków i dokarmiania oraz bez pomocy przy zdobywaniu pożywienia i wody. Takiemu tabunowi (tzw. kosiakowi) przewodzi ogier, który pilnuje koni oraz kryje według swego wyboru grzejące się klacze. Przy tej metodzie wychowu źrebięta rodzą się i wychowują na pastwiskach bez pomocy człowieka, którego rola polega tylko na przepędzaniu koni z jednych pastwisk na inne. Zachodzi tutaj bezwzględna selekcja, zbliżona do naturalnej. Wychów tabunowy sprzyja hartowaniu organizmu, wyrabianiu odporności i dzielności użytkowej, jednak wytrzymują go wyłącznie konie zupełnie prymitywne. W krajach, w których występują ją stepy, w celu uzyskania koni wyjątkowo zahartowanych i odpornych stosuje się wychów kulturalno-tabunowy. Jest to ulepszony wychów tabunowy, który ma na celu złagodzenie zbyt surowych warunków wychowu przez urządzanie zagród, wiat chroniący przed upałami i wiatrem, a przede wszystkim zlikwidowanie okresów głodowania przez zasiewanie połaci stepu trawami i dokarmianie koni.

Budynki

Stajnie, w których zamierza się utrzymywać klacze z sysakami, powinny być widne, czyste, suche i przewiewne, ponieważ czynniki te wpływają na prawidłowy wzrost i rozwój źrebiąt. Najodpowiedniejsze dla klaczy ze źrebiętami są stajnie wspólne bez słupów, tzw. biegalnie. Przy takim systemie utrzymania klacze poruszają się wolno, mają cały czas kontakt ze źrebiętami, wiązane są tylko na czas karmienia. Źrebięta mają swobodę ruchu oraz zapewniony kontakt z innymi osobnikami. W biegalni powinno się przeznaczyć na jedną klacz ze źrebięciem od 8 do 15 m² powierzchni, w zależności od rasy konia. Taki system utrzymania koni jest opłacalny i stosowany tylko w dużych hodowlach. W przypadku małej liczby koni oraz przez kilka pierwszych dni po porodzie klacze ze źrebiętami utrzymywane są w boksach. Powierzchnia boksu dla klaczy z sysakiem powinna wynosić od 12 do 16 m².

Fazy rozwoju źrebiąt

W procesie wychowu źrebiąt używa się pojęcia „wzrost”, czyli zwiększenie objętości i masy ciała, oraz „rozwój”, które obejmuje wszystkie zmiany, zarówno ilościowe, jak i jakościowe, będące wynikiem przeobrażeń i zróżnicowania tkanek i narządów zarodka, wyspecjalizowanych w wykonywaniu określonych czynności.
Rozwój osobniczy dzieli się na następujące fazy:

rozwój przedzarodkowy (preembrionalny), czyli tworzenie się komórek płciowych. Do tego okresu hodowca powinien przywiązywać dużą wagę, gdyż prawidłowe przygotowanie klaczy i ogiera (żywienie, pielęgnacja, stan zdrowotny układu rozrodczego) do sezonu rozrodczego daje większą możliwość skutecznego zaźrebienia i lepszych warunków rozwoju płodu,
rozwój zarodkowy (embrionalny), który trwa od rozpoczęcia podziału zapłodnionej komórki jajowej do chwili przyjścia noworodka na świat. Na kondycję noworodka bardzo duży wpływ ma przebieg ciąży i przygotowanie klaczy do porodu,
rozwój pozazarodkowy (postembrionalny), który trwa od chwili urodzenia aż do śmierci.

Rozwój pozazarodkowy dzieli się na cztery okresy: przebudowy, przejściowy, dojrzewania i dojrzałości. Okres przebudowy organizmu trwa od urodzenia do drugiego, trzeciego miesiąca życia. W tym czasie następuje intensywny wzrost masy ciała, tułów rośnie wzdłuż i wszerz, znacznie wzrasta wysokość w kłębie. Dla źrebięcia przejście z okresu płodowego w pozapłodowy jest dużym stresem, ponieważ dotychczasowe bezpieczne wnętrze macicy, gdzie płód był chroniony przed urazami, miał zapewnioną stałą temperaturę, tlen oraz substancje odżywcze, zostaje zastąpione zupełnie innym środowiskiem, do którego noworodek musi się natychmiast zaadaptować. W tych zupełnie nowych warunkach źrebię zaczyna samodzielnie oddychać, zaczynają funkcjonować układy oddechowy i krążenia, rozpoczyna pracę przewód pokarmowy, młody organizm musi także bronić się przed skokami temperatury i zetknięciem z różnymi nieznanymi dotąd drobnoustrojami. Wskutek wysychania sierści i skóry oraz utraty ciepła w pierwszych dwóch godzinach po urodzeniu ciężar noworodka spada o 1,2% (ogierki ) do 1,4% (klaczki). W czwartej godzinie po urodzeniu waga już się wyrównuje.
Masa ciała źrebiąt po urodzeniu zależy od wieku, stopnia rozwoju fizjologicznego i żywotności klaczy. Średnia waga źrebiąt półkrwi waha się od 50 do 80 kg. Również długość c iąży warunkuje masę ciała źrebiąt przy urodzeniu. Przy ciąży klaczy półkrwi trwającej 311-330 dni noworodki ważyły średnio 51,6 kg, przy ciąży 321-350-dniowej również ważyły 51,6 kg, dopiero przy ciąży trwającej 351-370 dni masa ciała źrebiąt przy urodzeniu wynosiła średnio 66,1 kg. Podwojenie ciężaru ciała źrebięcia następuje między 33. a 43. dniem życia, a u koni pełnej krwi angielskiej około 60. dnia życia. Tzw. okres przejściowy trwa od 3. do 8. miesiąca życia. Wówczas źrebię zaczyna przystosowywać się do samodzielnego bytowania. Obniża się ciepłota ciała, zwalnia tętno, zmniejsza się liczba oddechów na minutę, zaznacza się spadek hemoglobiny i erytrocytów. Natomiast okres dojrzewania trwa od 6. do 18. miesiąca życia. Jest to okres intensywnego przyrostu obwodu klatki piersiowej, wysokości w kłębie i długości tułowia.
Po urodzeniu źrebięta są już stosunkowo dobrze rozwinięte (w naturze źrebię jak najszybciej musi być zdolne do nadążania za matką), a szczególnie zaawansowany jest rozwój kończyn, których długość tylko nieznacznie różni się od długości kończyn dorosłego konia.

Proces wzrostu u źrebiąt

Noworodek jest porośnięty gęstą sierścią, tzw. źrebięcą, która zazwyczaj ma ciemne zabarwienie. Średnia waga przychodzącego na świat źrebięcia wynosi ¹/₁₀–¹/₁₂ ciężaru ciała jego nieźrebnej matki, a 8-11% w stosunku do wagi, jaką uzyska po osiągnięciu dojrzałości. Źrebię bezpośrednio po urodzeniu cechuje większa wysokość niż długość, natomiast obwód jego klatki piersiowej jest mniejszy niż wysokość w kłębie. Pokrój źrebięcia ulega zmianom w ciągu procesu wzrostu. Zaraz po urodzeniu noworodek zazwyczaj jest niezharmonizowany, przebudowany, o stosunkowo dużej głowie i długich, miękkich pęcinach. Z takiego źrebięcia zwykle wyrasta normalny, prawidłowo zbudowany koń. Natomiast źrebięta, u których zaraz po urodzeniu można zauważyć kształty dorosłego konia i mały ciężar ciała, przeważnie wyrastają na filigranowe koniki, bez wyrazu, o krótkich dźwigniach i cienkiej kości.
W miarę wzrostu konia na ogół nie zmieniają się takie wymiary i cechy, jak długość nadpęcia, delikatne, mało wyraziste stawy, iksowata postawa przednich kończyn, silna łękowatość. Natomiast źrebię, które jest długonożne i o małym obwodzie klatki piersiowej, może wyrosnąć na krótkonożnego konia o głębokiej klatce piersiowej, jeżeli długonożność nie była przesadna, a żebra klatki piersiowej nie za mało wypukłe. Miękki grzbiet, który nie jest za długi, oraz lędźwie dostatecznie krótkie i szerokie, mogą się poprawić dzięki dobremu żywieniu, ruchowi i podawaniu paszy nisko na ziemi. Krągłe, a nawet nieco wygięte stawy skokowe zwykle wyrastają na szerokie, o czystej linii, jeśli połączenie nadpęcia ze stawem jest prawidłowe. Postawę rozstawną (tancerską) można zredukować, jeśli nie jest zbyt silnie zaznaczona, a kopyta są odpowiednio pielęgnowane. Początkowo miękkie pęciny źrebiąt, z wiekiem stają się prawidłowe, jeśli zaraz po urodzeniu nie są wybitnie za długie. Przebudowanie w zadzie także przeważnie przemija, jeśli kłąb w miarę rozwoju staje się wyrazisty. Stosunkowo duża głowa u noworodka jest wskaźnikiem przyszłej kościstości konia.

Wpływ poszczególnych czynników na wzrost i rozwój źrebiąt

Na wzrost i rozwój młodych organizmów, a więc na ich przyszłą wartość użytkową – czyli zdrowie, wytrzymałość, odporność, dzielność, płodność, cechy charakteru – w znacznym stopniu mają wpływ takie czynniki, jak: klimat, światło, gleba, żywienie, trening, płeć, odpowiednia opieka i postępowanie ze źrebakami, warunki zoohigieniczne pomieszczeń, zabiegi pielęgnacyjne, kompetencje obsługi oraz płeć, dziedziczność i mieszańcowanie.
Wśród czynników klimatu na wzrost i rozwój źrebiąt wpływają głównie: wysokość nad poziomem morza i związane z tym ciśnienie atmosferyczne, wilgotność względna powietrza, temperatura, wietrzność, nasłonecznienie i zasobność gleby.
Oto główne czynniki mające wpływ na wzrost i rozwój źrebiąt:

Ciśnienie atmosferyczne, zwłaszcza niższe (typowe dla terenów górskich), zmusza młody organizm do intensywniejszego oddychania, powoduje lepszy rozwój klatki piersiowej (zwiększenie pojemności), a przez to odpowiednie korelacje pokrojowe. Niebezpieczny górski teren wymusza na koniach konieczność wysokiego podnoszenia nóg i pewnego stąpania, do czego wymagane jest krótkie podramię i długie nadpęcie. Dlatego konie, które urodziły się i wychowały w miejscowościach górskich, oprócz zbitej kości i ścisłych kopyt cechują się mniejszym wzrostem, dużą objętością klatki piersiowej, krótkim podramieniem i długim nadpęciem. Natomiast konie zimnokrwiste urodzone i wychowane na nizinach przy mniej pojemnej klatce piersiowej mają większą skłonność do wybujałości, ich kość jest mniej zbita, często gąbczasta, a kopyta o rogu gorszej jakości.
Wiatr jest czynnikiem oddziałującym pozytywnie na wzrost i rozwój źrebiąt. Hartuje organizm, ma znaczenie higieniczne i ćwiczy psychikę. Natężenie wiatru nie może być jednak zbyt duże.
Temperatura powietrza ma również znaczący wpływ na wzrost i rozwój młodych koni. W naszych warunkach zimą powinny być wychowywane w niskich temperaturach, jednak należy zapewnić im obfite pożywienie i ruch, gdyż niska temperatura przy skąpym żywieniu hamuje rozwój i wzrost. Niskie temperatury przy zachowaniu odpowiedniego żywienia wpływają na kształtowanie się koni o potężnym tułowiu, głębokiej klatce piersiowej, niezbyt długich nogach, krótkiej szyi, grubej skórze oraz gęstej okrywie włosowej. Natomiast zbyt wysoka temperatura w stajni, szczególnie przy wychowie alkierzowym, wpływa na wydelikacenie źrebiąt i sprawia, że stają się nieodporne. Także duże różnice temperatury w ciągu doby (np. na pustyni, gdzie dni są gorące, a noce chłodne) zwiększają odporność; przykładem mogą być konie czystej krwi arabskiej.
Światło ma bardzo pozytywny wpływ na młode organizmy. Brak odpowiedniego naświetlenia i nasłonecznienia powoduje u rosnących źrebiąt mniejszą odporność na złe warunki i choroby oraz wystąpienie u nich krzywicy (rachityzmu).
Gleba, dzięki zawartości składników mineralnych wykorzystywanych przez roślinność, również wpływa na wzrost i rozwój młodego organizmu. Główne znaczenie ma zasobność w fosforan wapnia, który powoduje kształtowanie się grubego i mocnego kośćca. Przyjmuje się, że konie rosłe i kościste można wychowywać głównie na glebach zasobnych w składniki mineralne, natomiast na glebach ubogich w nie, szczególnie w węglan i fosforan wapnia, wyrastają konie drobnokościste i gorzej umięśnione. Na wyżej położonych suchych terenach, o przepuszczalnym podglebiu hoduje się konie o suchej i mocnej konstytucji. Natomiast na niżej położonych terenach o bujnych i szlachetnych trawach – konie o konstytucji limfatycznej i ordynarnej. Najlepsze wyniki wychowu młodzieży ras i typów gorącokrwistych uzyskuje się na łąkach i pastwiskach grądowych i łęgowych.

Pozostałe czynniki mające wpływ na wzrost i rozwój źrebiąt:

Żywienie – jest to czynnik zewnętrzny, który najbardziej ze wszystkich pozostałych wpływa na wzrost i rozwój zwierząt. Szczególne znaczenie ma tutaj: ogólny poziom żywienia, właściwe dozowanie paszy w różnych okresach wzrostu oraz rodzaj i postać skarmianej paszy. Racjonalne żywienie matki zapewnia właściwy rozwój płodu w stadium embrionalnym, a pełnowartościowe żywienie w trakcie rozwoju postembrionalnego warunkuje normalny wzrost i prawidłowy rozwój źrebiąt i młodzieży. Prawidłowe i obfite żywienie przyspiesza wzrost i rozwój, natomiast skąpe je hamuje, powodując w młodym organizmie niekorzystne zmiany. Niedożywianie lub brak podstawowych składników pokarmowych w paszy wywołuje tzw. niedorozwój postembrionalny, który charakteryzuje się takimi cechami, jak długie nogi przy krótkiej łopatce i podramieniu, bardzo długie nadpęcia i pęciny, krótka szyja, niski kłąb, krótki tułów i źle rozwinięte stawy. Z właściwym żywieniem źrebiąt wiążą się odpowiednie przyrosty masy ciała. Dobowe przyrosty masy ciała źrebiąt maleją z wiekiem, a zależą – pomijając żywienie – od typu konstytucji konia. Źrebięta ras tzw. gorącokrwistych do 3. miesiąca życia przyrastają ok. 1 kg dziennie, a źrebięta należące do tzw. ras zimnokrwistych do 3. miesiąca życia przyrastają ok. 1,3 kg.
Trening jako systematyczne ćwiczenia jest niezawodną metodą kształtowania rosnącego organizmu i doskonalenia jego aparatu ruchu. Około trzeciego dnia po porodzie, kiedy zdrowe źrebię pewnie już trzyma się na nogach i podąża za matką, można wypuścić je na wybieg. Źrebięta, które rodzą się zimą, gdy leży śnieg, mogą wychodzić na wybieg zaledwie na kilkanaście minut. Latem ten czas jest oczywiście dłuższy. W stajniach biegalniach, gdzie matki są uwiązane, źrebięta mają zapewniony nieograniczony ruch, natomiast te utrzymywane z matkami w boksach mają znacznie ograniczoną swobodę.
Płeć u sysaków i odsadków nie ma większego wpływu na ich wzrost i rozwój. Jednak w wieku roku ogierki, które przejawiają większy apetyt i korzystniej reagują na warunki bytowania oraz wychowu, zwykle są lepiej rozwinięte niż klaczki. Przy prawidłowym wychowie i starannym pielęgnowaniu ogierki zwykle przewyższają pod względem rozwoju klaczki, natomiast przy złym wychowie dzieje się odwrotnie – nie nadążają w rozwoju za klaczkami. Zatem w złych warunkach wychowu klaczki wyrastają tak samo, a nawet lepiej niż ogierki.
Odpowiednia opieka i postępowanie ze źrebakami – łagodne, cierpliwe, ale stanowcze – oraz odpowiedni codzienny kontakt z obsługą może wyrobić u źrebięcia pożądany nawyk posłuszeństwa. Pozytywne reakcje należy nagradzać, negatywne – karać natychmiast po przewinieniu. Osoby zatrudnione przy wychowie źrebiąt powinny odznaczać się dużym doświadczeniem i zrównoważeniem.
Dziedziczność – na razie jej oddziaływanie na wzrost i rozwój źrebiąt nie zostało na tyle dogłębnie zbadane, aby można było na tej podstawie opracować odpowiednie metody wychowu. Jednak występują pewne reguły związane ze wzrostem i rozwojem.
Mieszańcowanie odznacza się wpływem na wzmożenie wzrostu i rozwoju, głównie w pierwszym pokoleniu. Mieszańce bardzo często przewyższają swoich rodziców wysokością w kłębie i ciężarem – powodem jest heterozja.

Artykuł na podstawie własnej pracy inżynierskiej mgr inż. Anny Chrząszczyk.