Lucerna – wartościowa roślina paszowa

Tekst: mgr inż. Marcin Różewicz, dr inż. Karol Kaszperuk
Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej, UPH Siedlce

Zdjęcia: Barbara Łotocka

Korzystne oddziaływanie lucerny na organizm – nie tylko zwierząt, ale także ludzi – znane jest od dawna. Obecnie popularne stały się ekstrakty z lucerny, wykazujące pozytywne działanie w przypadku wielu schorzeń cywilizacyjnych u ludzi, np. cukrzycy, dzięki poprawie metabolizmu glukozy. Dla zwierząt, w tym koni, lucerna jest nieocenionym źródłem wielu związków odżywczych i substancji prozdrowotnych. O tym, że dostrzeżono zalety tej rośliny, świadczy rosnąca ilość dostępnych na rynku pasz specjalistycznych, dodatków paszowych oraz preparatów opartych na lucernie, przeznaczonych dla wielu gatunków zwierząt gospodarskich. Zaletą tej rośliny są także małe wymagania glebowe, łatwość uprawy i niewielkie potrzeby pod względem nawożenia, zwłaszcza azotem, którego znaczącą część lucerna uzyskuje z atmosfery, dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi. Dodatkowo odznacza się ona dużą wartością odżywczą oraz wysokim plonem zielonej masy, a raz założona plantacja może być użytkowana nawet przez trzy sezony, dzięki czemu koszt jej założenia zwraca się z nawiązką.

Pochodzenie i charakterystyka

Lucerna (Medicago L.) w stanie naturalnym rośnie w południowo-zachodniej Azji, na terenach, które znajdują się dziś w granicach Iraku i Iranu; inne jej formy występują również w centralnej Azji i na Syberii. Z terenu dawnej Persji (dziś Iranu) do Europy sprowadził ją Aleksander Wielki, jako paszę dla swoich koni, co dobitnie świadczy o tym, że już starożytni ludzie dostrzegali jej wartość. Dziś znanych jest ponad 100 gatunków lucerny, ale jako rośliny uprawne wykorzystuje się cztery: lucernę siewną (Medicago sativa L.), mieszańcową (Medicago x varia T. Martyn), sierpowatą (Medicago falcata L.) i chmielową (Medicago lupulina L.). Ze względu na uzyskiwany plon oraz trwałość, największe znaczenie gospodarcze mają lucerna siewna i mieszańcowa.

Zaletą tej rośliny jest fakt, że ma ona palowy system korzeniowy, bez rozgałęzień, który sięga w głąb gleby (nawet kilka metrów), co pozwala korzystać z zasobów wody i składników pokarmowych niedostępnych dla innych roślin. Lucerna jest więc w stanie przetrwać niedobory opadów, jednak w przypadku znaczącej i długotrwałej suszy uzyskiwany plon zielonej masy nieco się obniża. Wśród roślin motylkowych lucerna odznacza się największymi zdolnościami do gromadzenia suchej masy przy najmniejszych wymaganiach wodnych i glebowych. Charakterystyczną cechą dla roślin motylkowych jest występowanie tzw. szyjki korzeniowej, która jest zlokalizowana pomiędzy korzeniem a łodygą. Jej zniszczenie powoduje, że roślina zamiera, więc aby temu zapobiec zazwyczaj wykorzystuje się lucernę kośnie. Wypas również daje pewne korzyści, jak np. zwiększenie grubości szyjek korzeniowych, co zmusza rośliny do krzewienia, czyli wytwarzania liczniejszych pędów. Lucerna ma więc zdolności adaptacyjne i w pewien sposób potrafi się przystosować do wypasu, ponieważ w związku z udeptywaniem przez pasące się zwierzęta szyjki korzeniowe osadzają się w głębszych warstwach gleby. Prowadząc w ciągu czterech kolejnych lat badania nad produkcyjnością i możliwością użytkowania poprzez wypas lucerny odmiany Radius, dr Eliza Gaweł z IUNG PIB Puławy uzyskała wysoki poziom plonowania oraz trwałości roślin. Dzięki udeptywaniu przez pasące się zwierzęta następował wzrost mrozoodporności roślin, ponieważ ich szyjki korzeniowe zagłębiały się w glebie mocniej, niż tych na plantacjach użytkowanych wyłącznie kośnie. Jednocześnie badaczka zauważyła zmiany budowy morfologicznej roślin, które przystosowując się do wypasu, zmieniły pokrój ze wzniesionego na płożący. Lucerna plonowała w tych warunkach bardzo dobrze przez dwa sezony użytkowania. Wypasanie jest więc możliwe i niekiedy praktykowane, zarówno lucerny w czystym siewie, jak i w uprawie z mieszanką traw. W czystym siewie do wypasu zazwyczaj przeznacza się plantacje w ostatnim roku uprawy (w trzecim sezonie). Możliwe jest przeznaczenie lucerny do wykorzystania pastwiskowego przez cały okres, jednak należy wziąć pod uwagę przydatność do tego celu konkretnych odmian. Dla koni, ale także dla innych zwierząt, nie zaleca się wypasu na plantacjach lucerny, a raczej jej mieszanek z trawami.

Z użytkowego punktu widzenia, ważną cechą lucerny jest także jej odporność na suszę. Widoczna w ostatnich latach obniżona ilość opadów oraz występowanie wysokich temperatur w okresie letnim sprawiają, że mimo odpowiednich zabiegów agrotechnicznych i nawożenia, plon zielonej masy roślin pastewnych obniża się. Uzyskiwanie dobrego plonu w takich warunkach jest dodatkowym atutem tej rośliny.

Wartość paszowa

Lucerna uważana jest za szczególną roślinę paszową przede wszystkim ze względu na zawartość znacznych ilości białka. Z 1 ha uprawy, użytkując ją kośnie trzykrotnie w ciągu roku, uzyskać można do 55 ton zielonki o średniej zawartości białka 17,4- 22,6% w kg suchej masy, co daje około 1500-2000 kg czystego białka. Na zawartość białka wpływ ma jednak termin koszenia lucerny, który optymalnie powinien przypadać na okres początku jej kwitnienia. Opóźnienie zbioru powoduje szybki spadek zawartości białka oraz wzrost ilości włókna, zarówno ADF (decyduje o strawności paszy), jak i NDF (decyduje o pobraniu paszy). Białko lucerny cechuje dobry skład aminokwasowy, co sprawia, że jest to pasza szczególnie zalecana dla młodych koni, których organizm, a zwłaszcza rozwijający się układ mięśniowy, ma zwiększone na nie zapotrzebowanie. Zielone części lucerny zawierają także nie mniej ważne, bardzo cenne dla organizmu składniki pokarmowe, takie jak: beta karoten, witaminy B, C, D, E, P i K oraz sole mineralne: potas, żelazo, wapń, magnez, mangan, krzem i fosfor. Lucerna wspomaga wchłanianie i przyswajanie węglowodanów, białka, wapnia, żelaza i innych pierwiastków śladowych. Zawartość żelaza poprawia ilość hemoglobiny we krwi, co znacząco wpływa na wydolność koni. Części nadziemne lucerny zawierają także 22 związki flawonoidowe. Zawartość flawonoidów jest wysoka i waha się w granicach 16-49 mg/g suchej masy. Porównanie zawartości flawonoidów w pokosach lucerny wskazuje, że najwyższa występuje w pokosie drugim, zbieranym w lipcu. Frakcje flawonoidowe mają silne właściwości przeciwutleniające, wywierają więc korzystny wpływ na organizm, chroniąc przed oksydacją, zwłaszcza w okresach znacznego wysiłku. Duże znaczenia ma tu wysoka zawartość izoflawonów, jak genisteina i daidzeina, o działaniu estrogennym. Jest to związane z wysokim poziomem tzw. fitoestrogenów, które mają korzystne działanie zwłaszcza na układ rozrodczy i regulację cyklu rujowego u klaczy. Fitoestrogeny nie są typowymi hormonami płciowymi, ich działanie jest jednak bardzo zbliżone do działania żeńskich hormonów płciowych – estrogenów, ale dużo słabsze. Podobnie jak naturalne estrogeny, wiążą się one z receptorami estrogenowymi neuronów podwzgórza i w ten sposób regulują ich pracę. Jako naturalne sterole, ze względu na swoją budowę wiążą nadmiar estrogenów w organizmie i potrafią ustabilizować ich poziom.

Podstawy agrotechniki

Założenie plantacji lucerny nie jest kosztowne, ani nie wymaga dużego nakładu pracy, a przynosi wymierny zysk w postaci plonu zielonej masy o dużej przydatności i wartości odżywczej dla koni. Ponieważ lucerna jest rośliną wieloletnią, po założeniu plantacji może ona przynosić plon w kolejnych sezonach. Warto więc uprawiać tę roślinę we własnym zakresie, przeznaczając na ten cel odpowiedni areał, tak aby maksymalnie wykorzystać plantację i jej plony, zarówno w postaci skarmianej zielonki, jak i dzięki możliwości uzyskania suszu lub siana, które zostaną skarmione w okresie zimowym.

Chociaż jest odporna na niskie temperatury, w okresie wegetacji lucerna ma wysokie wymagania termiczne (należy do roślin ciepłolubnych). Do dobrego wzrostu wymaga dość wysokiej temperatury, a ponieważ jest rośliną długiego dnia, zakwita około lipca-sierpnia. Normalny wzrost następuje przy temperaturze 20°C, a wyższa temperatura i dostatek wody bardzo poprawiają plonowanie, poprzez szybsze przyrosty i wcześniejsze kwitnienie. Bez uszczerbku lucerna znosi również niskie temperatury, jednak srogie mrozy (około -25°C, bez okrywy śnieżnej) uszkadzają rośliny, a wiatry przy bezśnieżnej zimie powodują wysmalanie. Lucernę można uprawiać na terenie całego kraju. Gleby nadające się pod jej uprawę, to te szybko nagrzewające się, przewiewne, przepuszczalne, utrzymane w wysokiej kulturze, zasobne w wapień – powinny mieć odczyn lekko alkaliczny do lekko kwaśnego (pH 6,0-7,4).

Przed siewem, na wybranym areale pola należy głęboko spulchnić i napowietrzyć glebę, co ułatwi właściwy rozwój młodego systemu korzeniowego. Lucerna jest bardzo wrażliwa na zakwaszenie gleby, należy więc dokonać korekcji jej odczynu jeszcze jesienią. Na glebach lekkich, o małej pojemności wodnej, stosuje się wapno węglanowe, wymagające bardzo dokładnego wymieszania z podłożem. Szybciej działające wapno tlenkowe zaleca się na gleby ciężkie i bardziej zwięzłe. Gdy pole jest wyrównane, a gleba spulchniona w górnej warstwie, umożliwia równomierny siew nasion na głębokość 1-2 cm, w rozstawie rzędów co 10-15 cm i obsadzie 250 roślin/m2. Jeszcze przed wykonaniem zasiewu warto zastosować nawożenie przedsiewne. Chociaż rośliny, dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi, są w stanie same zaopatrywać się w azot, to jednak w pierwszym okresie wzrostu wprowadzenie niewielkiej jego dawki, poprzez nawożenie mineralne, zapewni dobry start. Warto wspomagać wzrost roślin również fosforem i potasem. Jesienią, pod orką przy średniej zasobności gleby w te pierwiastki, należy zastosować 20 kg fosforu i 70 kg potasu na 1 ha. Rekomenduje się zasiew lucerny w dwóch terminach wiosennych: II dekada kwietnia – II dekada maja lub w późniejszym okresie letnim: II dekada czerwca – II dekada lipca.

Wcześniejszy, wiosenny termin siewu sprzyja lepszemu kiełkowaniu i ukorzenianiu się roślin, co pomaga w ich dobrym przezimowaniu. Dzięki wczesnym siewom możliwe będzie też uzyskanie pierwszego zbioru zielonki. Siew letni jest znacznie bardziej problematyczny, gdyż zazwyczaj w tym okresie opady występują w niewielkich ilościach, co sprawia, że wschody są nierównomierne.

Przy nastawieniu, że założona w pierwszym roku plantacja lucerny ma przynosić plony jeszcze przez przynajmniej dwa kolejne sezony, warto odpowiednio przygotować pole pod jej zasiew. Najlepsze do uprawy są gleby o głębokiej warstwie ornej, średnio zwięzłe, zasobne w składniki pokarmowe, o uregulowanych stosunkach wodnych i powietrznych, z kompleksów pszennych oraz żytniego bardzo dobrego i dobrego – klasy bonitacyjne I-III. Na glebach słabszych lucerna również dobrze sobie radzi, chociaż plon zielonej masy jest nieco niższy. Optymalnym odczynem gleby jest pH od 6,0 do 7,0. Nie należy uprawiać lucerny na glebach kwaśnych, torfowych, piaszczystych lub bardzo zwięzłych, a także o wysokim poziomie wód gruntowych czy źle wykonanej melioracji, bowiem nadmiar wody uszkadza system korzeniowy. Roślina ta jest z natury lepiej przystosowana do warunków okresowej suszy, niż nadmiaru wody w glebie. Dlatego na polach, gdzie łatwo tworzą się zastoiny wodne po zimie lub opadach deszczu, lucerna będzie łatwo wypadać. Dobór odpowiedniego stanowiska nie jest więc bez znaczenia dla uzyskania wysokiego plonu i długiego okresu użytkowania uprawy. Dzięki symbiozie z bakteriami azotowymi z rodzaju Rhizobium, Bradyrhizobium, które pozwalają roślinie na korzystanie z azotu atmosferycznego, nie wymaga ona nawożenia jego wysokimi dawkami. Jednocześnie, pozostające po zakończeniu uprawy resztki pożniwne wprowadzają do gleby ten cenny pierwiastek, a także inne mikro- i makroelementy, które rośliny pozyskały z głębokich warstw gleby. Najlepszym przedplonem dla lucerny są okopowe, a pole po nich jest dobrze odchwaszczone i zasobne w składniki pokarmowe. Poleca się również uprawiać lucernę po rzepaku i zbożach, pod warunkiem kontroli odczynu gleby i ewentualnie po dokonaniu wcześniej zabiegu wapnowania. Nie należy uprawiać lucerny na polach, gdzie wcześniej rosły inne rośliny bobowate, jak: łubiny, grochy, bobiki, koniczyny itd. Przerwa w uprawie na tym samym polu powinna wynosić 3-5 lat.

Ze względu na dużą wartość odżywczą i niewielkie koszty założenia i utrzymania plantacji, lucerna powinna być uwzględniona w dawkach żywieniowych dla koni. Może być podawana w postaci skoszonej zielonki, albo spasana bezpośrednio na pastwisku z udziałem traw. Dodatkowo, w dawce zimowej wykorzystać można siano i susz z lucerny, co uzupełni w diecie koni poziom białka oraz innych bardzo cennych składników odżywczych.