Jacek Łojek
Kategoryzacja w hodowli koni polega na podzieleniu populacji na grupy pod względem wartości użytkowej i hodowlanej, dzięki czemu wiemy, który z osobników używanych w hodowli jest lepszy pod względem osiągniętych wyników w próbach dzielności, sporcie jeździeckim czy w rozrodzie.
Wiedza ta wspomaga proces selekcji, a także doboru. Po wprowadzeniu w życie kategoryzacji ogierów Polski Związek Hodowców Koni rozpoczął działania mające na celu wyposażenie hodowców koni wierzchowych w narzędzie selekcyjne odnoszące się także do klaczy.
Kategoryzacja klaczy wydatnie wspomaga system selekcji materiału matecznego w hodowli koni sportowych krajów tradycyjnie przodujących w tej dziedzinie. System kategoryzacji klaczy w księgach stadnych hanowerskich i holsztyńskich jest ściśle związany ze strukturą tych ksiąg i częściowo z rodzajem prób dzielności, jakim poddawane są klacze tych ras. W Związku Hanowerskim do intensyfikacji pracy hodowlanej nad materiałem żeńskim służy nie tylko kategoryzacja klaczy, ale i inne środki. Związek realizuje specjalny „Program hodowli hanowerskich koni skokowych” (Programm Hannoveraner Springpferdezucht, 2006), mający na celu zintensyfikowanie pozyskiwania koni o większych zdolnościach do dyscypliny skoków przez przeszkody. Prosty i zrozumiały, choć oparty na innych zasadach, jest system kategoryzacji klaczy w księdze trakeńskiej, w której związany jest on z rodzajem prób dzielności, jakie przechodzą klacze wpisane do ksiąg. Bardziej zróżnicowany jest system obowiązujący w KWPN, który przyznaje klaczom skokowym i ujeżdżeniowym aż dziewięć prefiksów odnoszących się do jakości ich pokroju i ruchu, statusu zdrowotnego aparatu kostnego weryfikowanego badaniami rtg., wyniku prób dzielności polowych i stacyjnych oraz kariery sportowej.
Jedną z przyczyn wolnego postępu w doskonaleniu koni sportowych w naszym kraju jest jakość stada matek, jakim dysponują nasi hodowcy. Zbyt dużo jest matek, od których trudno spodziewać się uzdolnionego sportowo potomstwa. To efekt wcześniej obowiązujących kierunków hodowlanych, z których spuścizną musimy się dzisiaj mierzyć. Do tego przeświadczenie o zasadniczej roli ogiera w hodowli powodowało, że na klacze matki, ich selekcję i kontrolę ich wartości użytkowej zwracano zwykle mało uwagi, ograniczając się przede wszystkim do oceny pokroju. Zakodowało się szczególne podejście do doboru, że wystarczy możliwie najlepszy (drogi, modny) reproduktor, by zagwarantować sobie powodzenie w hodowli. Przeświadczenie o zasadniczej roli ogiera w hodowli jest uzasadnione z punktu widzenia populacyjnego – hodowli koni w kraju, w obrębie rasy, związku hodowlanego, jednak z punktu widzenia konkretnego hodowcy jakość klaczy powinna być tak samo ważna jak ogiera. Genetyka jest tu nieubłagana – wpływ na przyszłego potomka mają w 50% ojciec i matka.
Selekcja klaczy do hodowli koni sportowych sprawia jednak wiele problemów – system testujący użytkowość własną przyszłego konia hodowlanego jest odpowiedni przede wszystkim dla ogierów, ale trudny do realizacji dla klaczy, wobec małego ich udziału w próbach użytkowości (polowych, stacjonarnych lub w sporcie – próby te nie są dla klaczy obligatoryjne; mają się takie stać od 2014 r.). Jak mały to udział, pokazuje analiza pogłowia 3804 klaczy czynnych w naszej hodowli (dały źrebaka) w okresie 2004-2009 wpisanych do ksiąg stadnych koni sp (1513 klaczy), wielkopolskich (1231) i małopolskich (1060). W wierzchowych próbach dzielności uczestniczyły ogółem 393 klacze: w próbach polowych – 4,6% tej populacji, stacjonarnych – 3,9%, w wyścigach uczestniczyło 0,5%, a w MPMK – 1,3% analizowanego stada matek. Ogółem w analizowanym okresie wierzchowe próby dzielności przeszło więc tylko 10,3% pogłowia matek trzech ras półkrwi czynnych w hodowli. Co wiemy o przydatności wierzchowej pozostałych 90% pogłowia klaczy hodowlanych? Jeśli wymienione trzy księgi stadne uznają dzielność wierzchową jako główny cel hodowlany, liczba klaczy testowanych pod kątem ich przydatności do tego kierunku użytkowania okazuje się zdecydowanie za mała.
Wiadomo, że jeśli nawet pewna liczba klaczy pozostaje dłużej czynna w sporcie, to jednak zdecydowana większość ich sióstr i półsióstr szybko trafia do hodowli. Klacz nie ma tu równych szans z ogierem, jeśli ma rodzić źrebięta. Trudno pogodzić długą karierę użytkową samicy z jej funkcją klaczy stadnej – nie może być jednocześnie matką i sportowcem. Trzeba więc uwzględnić w jej ocenie (punktacji) potomstwo, pamiętając, że ocena na podstawie potomstwa jest najbardziej precyzyjna, ponieważ stanowi widomy dowód przekazania mu cech rodziców i pozwala określić, w jakim stopniu klacze i ogiery są przydatne jako rodzice przyszłych koni sportowych. Mniej dokładna jest ocena na podstawie użytkowości własnej, a najmniej na podstawie przodków (rodowodu), jednakże zwiększymy szanse na sukces w hodowli koni sportowych, jeśli klacz pochodzi z dobrej rodziny żeńskiej, o ugruntowanych właściwościach sportowych przekazywanych na potomstwo. Mało mamy takich rodzin, są one trudne do wyprowadzenia i trudne do utrzymania. Unikalnym w naszych warunkach przykładem hodowli o głębokich, sportowych rodowodach w krajowych rodzinach żeńskich, dających uzdolniony sportowo przychówek, jest stadnina koni Nowielice. Niezależnie od problemów, jakie wiążą się z selekcją klaczy do sportu, należało podejść do rozwiązania tego problemu zwłaszcza w przypadku koni sp. Co mają poprawiać coraz bardziej pieczołowicie selekcjonowane ogiery, gdy klacze, które kryją, nie posiadają pożądanych cech?
Szacowanie wartości hodowlanych klaczy w naszej hodowli to jeszcze dość odległa perspektywa. Próbą przyjścia z pomocą hodowcy w decyzjach selekcyjnych i doborze jest prezentowany poniżej system kategoryzacji klaczy. Przy czym na wstępie należy zaznaczyć, że pojęcie „kategoryzacja” w przypadku omawianego projektu ma inne znaczenie i inne konsekwencje niż kategoryzacja ogierów. Jedno jest wspólne obu tym terminom – wykorzystanie do doskonalenia selekcji koni wierzchowych, do usprawnienia i uczynienia jej bardziej precyzyjną. Do utworzenia omawianego systemu kategoryzacji skłania sytuacja krajowej hodowli koni wierzchowych, w której niewielki odsetek klaczy zarodowych poddawany jest próbom dzielności. System ten ma zachęcić hodowców do poddawania swych klaczy półkrwi, a przynajmniej koni szlachetnych półkrwi i ich potomstwa, wierzchowym próbom dzielności i sprawdzania ich w sporcie. Wobec powyższego kategoryzacja powinna się koncentrować na weryfikowaniu wierzchowej dzielności klaczy i jej potomstwa oraz ich możliwości i predyspozycji do wyczynowego sportu jeździeckiego. W celu przypisania konia do danej kategorii można stosować wiele różnych kryteriów, m.in. wyniki prób dzielności, ocenę pokroju i typu, wyniki w sporcie konnym, pokazach, ocenę potomstwa i krewnych. Zakładamy, że jako klacz hodowlana spełnia już ona określone wymogi prawidłowego pokroju. Proponowana kategoryzacja klaczy polega więc na inwentaryzacji matek pod kątem użytkowości własnej i jakości ich potomstwa i podaniu hodowcy tych informacji w zwartej postaci. Im więcej tych informacji i im szybciej się je zdobywa, tym bardziej wiarygodna jest ocena klaczy.
Cel kategoryzacji klaczy
Głównym celem przyświecającym zamiarowi wprowadzenia kategoryzacji klaczy jest pomoc w realizacji celu hodowlanego rasy sp, czyli doskonalenie populacji w kierunku przydatności do wyczynowego sportu konnego poprzez podniesienie jakości użytkowej i hodowlanej stada matek. Obserwacje w tym zakresie na próbach dzielności klaczy w zakładach treningowych jednoznacznie wskazują, że czeka nas długa droga.
Celem prezentowanego projektu kategoryzacji klaczy hodowlanych jest:
- wyposażenie hodowców w pomoc przy selekcji i doborze koni wierzchowych,
- zachęcanie hodowców i właścicieli do poddawania klaczy próbom dzielności oraz do stopniowego rozwijania ich karier przez poddawanie ich polowym lub stacjonarnym próbom dzielności, następnie startom w różnych kategoriach wiekowych MPMK, stanowiących stopniowe wprowadzenie w karierę sportową, by po ukończeniu kariery w sporcie jeździeckim wykorzystać je jako matki stadne,
- zintensyfikowanie pozyskiwania informacji o dzielności krajowego pogłowia klaczy w zakresie cech wierzchowych, a zwłaszcza sportu jeździeckiego.
By spełnić powyższe cele, system kategoryzacji musi być wsparty konkretnymi zachętami ze strony PZHK, jak np. dopłaty do krycia wyróżnianych klaczy określonymi ogierami, wpis do dokumentów hodowlanych i rodowodu (także w księgach stadnych) w postaci przedrostka (prefiksu) przy nazwie itd. Prefiks w rodowodzie klaczy dawałby osobie analizującej taki dokument szybką orientację co do jej dzielności użytkowej i poziomu weryfikacji, co ma znaczenie zarówno hodowlane (np. przy doborze), jak i marketingowe (wpływając na wartość takiego rodowodu). Wpisywanie końcowych wyników prób dzielności klaczy do paszportów jest praktykowane przez związki hodowlane (od dwóch lat także przez PZHK).
Kategorie klaczy
Proponowany system kategoryzacji klaczy zarodowych półkrwi, a przynajmniej koni szlachetnych półkrwi, koncentruje się na premiowaniu klaczy w trzech sferach (3 kategorie klaczy i towarzyszące im przedrostki – prefiksy):
- własnej dzielności wierzchowej klaczy, weryfikowanej w próbach dzielności, MPMK, MŚMK, wyścigach i sporcie jeździeckim – prefiks SPORT
- dzielności wierzchowej potomstwa klaczy, weryfikowanej w próbach dzielności, MPMK, MŚMK, wyścigach, sporcie jeździeckim oraz jego klasy hodowlanej – prefiks POTOMSTWO
- łączącej dzielność własną klaczy, weryfikowaną w próbach dzielności, MPMK, MŚMK, wyścigach i sporcie jeździeckim, z dzielnością sportową i jakością hodowlaną jej potomstwa (dotyczy klaczy, które uzyskają zarówno prefiks SPORT, jak i POTOMSTWO) – prefiks ELITA.
Projekt punktacji
Projekt punktacji wskazuje na gradację ważności uwzględnionych w kategoryzacji prób dzielności, a zarazem źródeł informacji o jakości klaczy – od polowych prób dzielności do sportu na poziomie międzynarodowym. Należy podkreślić, że liczba punktów przyznawana klaczom nie ma odzwierciedlać trudności czy nakładu pracy w przygotowaniu konia do poszczególnych prób, lecz jest elementem kształtowania polityki hodowlanej przez związek oraz odwzorowaniem celu hodowlanego Księgi Stadnej Koni Rasy Polski Koń Szlachetny Półkrwi, który kładzie nacisk na cechy konia sportowego przede wszystkim do dyscyplin ujeżdżenia i skoków przez przeszkody.
Prefiks SPORT premiuje dzielność wierzchową klaczy weryfikowaną w próbach dzielności, MPMK, MŚMK (w ujeżdżeniu, skokach przez przeszkody, WKKW i rajdach długodystansowych), wyścigach i sporcie jeździeckim.
Jeśli klacz ukończy polową wierzchową próbę dzielności
- z wynikiem wybitnym 40 lub więcej pkt. (na 50) – uzyska 10 pkt. hodowlanych
- z wynikiem bardzo dobrym – 35-39,9 pkt. lub więcej (na 50) – uzyska 5 pkt. hodowlanych.
Jeśli klacz ukończyła stacjonarną wierzchową próbę dzielności
- z oceną bardzo dobrą lub wybitną
do 2010 r. 60 pkt. lub więcej (na 80; 40 zaliczało próbę)
od 2011 r. 63 pkt. lub więcej (na 80; 45 zalicza próbę)
– uzyska 20 pkt. hodowlanych - z oceną dobrą
do 2010 r. – 50-59,9 pkt. (na 80; 40 zaliczało próbę)
od 2011 r. – 54-62,9 pkt. (na 80; 45 zalicza próbę)
– uzyska 10 pkt. hodowlanych.
Jeśli klacz weźmie udział w Mistrzostwach Polski Młodych Koni
- za zdobycie kwalifikacji uzyska 30 pkt. hodowlanych
- za zdobycie miejsca w MPMK uzyska 30 pkt. hodowlanych
- 1-15 w klasyfikacji końcowej MPMK w skokach
- 1-5 w klasyfikacji końcowej MPMK w ujeżdżeniu i WKKW
- 1-3 w klasyfikacji końcowej MPMK w powożeniu
- w MPMK w rajdach na dystansie 80 km lub większym uzyska minimalną prędkość 14 km/godz.
Jeśli klacz weźmie udział w Mistrzostwach Świata Młodych Koni
- za zdobycie miejsca w klasyfikacji końcowej uzyska 40 pkt. hodowlanych
- za awans do finału uzyska 40 pkt. hodowlanych.
Jeśli w wyścigowych próbach dzielności klacz uzyska 5 płatnych miejsc – uzyska 35 pkt. hodowlanych.
Jeśli klacz weźmie udział w sporcie jeździeckim
- w ujeżdżeniu i osiągnie w konkursie klasy C i wyższej wynik 60% i wyższy – uzyska 15 pkt. hodowlanych
- w skokach przez przeszkody osiągnie w konkursie klasy C i wyższej (zwykłe, dokładności, dwufazowe [liczony wynik I fazy] i dwunawrotowe – każdy nawrót liczonych oddzielnie) przejazd bez pkt. karnych – uzyska 20 pkt. hodowlanych
- w WKKW ukończy zawody krajowe klasy CIC* i wyższej – uzyska 40 pkt. hodowlanych
- w rajdach długodystansowych na dystansie 80 km lub większym uzyska minimalną prędkość 14 km/godz. – uzyska 15 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI ujeżdżenie osiągnie miejsce:
- 1-200 – uzyska 50 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 30 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 15 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI skoki osiągnie miejsce:
- 1-200 – uzyska 80 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 60 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 30 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI WKKW – osiągnie miejsce:
- 1-200 – uzyska 60 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 40 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 20 pkt. hodowlanych.
Uzyskanie prefiksu SPORT byłoby możliwe po osiągnięciu przez klacz minimum 100 pkt. hodowlanych.
Prefiks POTOMSTWO premiuje dzielność potomstwa klaczy weryfikowaną w próbach dzielności, MPMK, MŚMK, wyścigach i sporcie oraz jego klasę hodowlaną.
Klacz, której potomstwo ukończyło polową wierzchową próbę dzielności
- z wynikiem wybitnym 40 pkt. lub więcej (na 50) – uzyska 5 pkt. hodowlanych
- z wynikiem bardzo dobrym 35-39,9 pkt. – uzyska 2 pkt. hodowlane.
Klacz, której potomstwo ukończyło stacjonarną wierzchową próbę dzielności
- z oceną bardzo dobrą lub wybitną
do 2010 r. 60 pkt. lub więcej (na 80; 40 zaliczało próbę)
od 2011 r. 63 pkt. lub więcej (na 80; 45 zalicza próbę)
– uzyska 10 pkt. hodowlanych - z oceną dobrą
do 2010 r. 50-59.9 pkt. (na 80; 40 zaliczało próbę)
od 2011 r. 54-62.9 pkt. (na 80; 45 zalicza próbę)
– uzyska 5 pkt. hodowlanych.
Klacz, której potomstwo uzyskało w Mistrzostwach Polski Młodych Koni
- kwalifikację – za każdego potomka uzyska 15 pkt. hodowlanych
- zdobycie przez potomka miejsca uzyska 15 pkt. hodowlanych:
- 1-15 w klasyfikacji końcowej MPMK w skokach
- 1-5 w klasyfikacji końcowej MPMK w ujeżdżeniu i WKKW
- 1-3 w klasyfikacji końcowej MPMK w powożeniu
- w MPMK w rajdach na dystansie 80 km lub większym uzyska minimalną prędkość 14 km/godz.
Klacz, której potomstwo w Mistrzostwach Świata Młodych Koni
- zdobyło miejsce w klasyfikacji końcowej – uzyska 20 pkt. hodowlanych
- zdobyło awans do finału – uzyska 20 pkt. hodowlanych.
Klacz, której potomstwo w wyścigowych próbach dzielności
- uzyskało 5 płatnych miejsc – uzyska 15 pkt. hodowlanych.
Klacz, której potomstwo w sporcie jeździeckim
- w ujeżdżeniu osiągnęło w konkursie klasy C i wyższej wynik 60% i wyższy – uzyska 5 pkt. hodowlanych
- w skokach przez przeszkody osiągnęło w konkursie klasy C i wyższej (konkursy zwykłe, dokładności, dwufazowe [liczony wynik I fazy] i dwunawrotowe [każdy nawrót liczony oddzielnie]) przejazd bez pkt. karnych – uzyska 10 pkt. hodowlanych
- w WKKW ukończyło zawody krajowe klasy CIC* i wyższej – otrzyma 20 pkt. hodowlanych
- w rajdach długodystansowych na dystansie 80 km lub większym uzyskało minimalną prędkość 14 km/godz. – uzyska 5 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI ujeżdżenie osiągnęło miejsce:
- 1-200 – uzyska 25 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 15 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 5 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI skoki osiągnęło miejsce:
- 1-200 – uzyska 40 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 30 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 15 pkt. hodowlanych
- w rankingu WBFSH/FEI WKKW osiągnęło miejsce:
- 1-200 – uzyska 30 pkt. hodowlanych
- 201-500 – uzyska 20 pkt. hodowlanych
- poniżej 500 – uzyska 10 pkt. hodowlanych.
Klacz, której córki uzyskały status klaczy zarodowej
- za każdą klacz wpisaną do księgi – uzyska 20 pkt. hodowlanych
- za każdą klacz kategorii SPORT – uzyska 40 pkt. hodowlanych
- za każdą klacz kategorii POTOMSTWO – uzyska 60 pkt. hodowlanych
- za każdą klacz kategorii ELITA – uzyska 80 pkt. hodowlanych.
Klacz, której synowie uzyskali status ogiera zarodowego
- za każdego ogiera kategorii C – uzyska 30 pkt. hodowlanych
- za każdego ogiera kategorii B – uzyska 60 pkt. hodowlanych
- za każdego ogiera kategorii A – uzyska 80 pkt. hodowlanych
- za każdego ogiera kategorii E – uzyska 100 pkt. hodowlanych.
Uzyskanie prefiksu POTOMSTWO byłoby możliwe po osiągnięciu przez klacz minimum 100 pkt. hodowlanych z tytułu dzielności potomstwa i jego klasy hodowlanej.
Dostarczenie wyników sportowych klaczy i/lub jej potomstwa do PZHK leżałoby w gestii hodowcy – do czasu powstania bazy danych w PZJ, na co są widoki w związku z wprowadzanym tam programem komputerowym obsługującym działanie naszej federacji jeździeckiej.
Prefiks ELITA premiujący zarówno dzielność własną klaczy weryfikowaną w próbach dzielności i sporcie jeździeckim, jak i dzielność sportową i jakość hodowlaną jej potomstwa, otrzymają klacze, które uzyskają 200 pkt., w tym minimum 40 pkt. za użytkowość własną i min. 100 pkt. za użytkowość potomstwa.
Prezentowany system jest propozycją już kilkakrotnie dyskutowaną w kręgach hodowców, lecz wciąż jest otwarty na uwagi i sugestie. Na podstawie wyników wierzchowych prób dzielności klaczy przeprowadzonych w 2009 r. próbowałem zorientować się, wykorzystując dostępne bazy danych z wynikami (brak bazy z wynikami sportowymi naszych koni – dlatego tych punktów nie uwzględniłem w zestawieniu), ile spośród nich zdobywałoby punkty hodowlane w kategorii SPORT i POTOMSTWO:
- w polowych i stacjonarnych próbach dzielności punkty do kategoryzacji zdobyłyby 222 klacze (dla siebie w kategorii SPORT i dla swoich matek w kategorii POTOMSTWO),
- za zakwalifikowanie się i zdobyte miejsca w MPMK punkty do kategoryzacji zdobyłoby 114 klaczy w kategorii SPORT i 324 w kategorii POTOMSTWO,
- za miejsce w klasyfikacji końcowej lub awans do finału Mistrzostw Świata Młodych Koni punkty do kategoryzacji zdobyłoby 6 klaczy w kategorii POTOMSTWO,
- za miejsce w rankingu WBFSH punkty do kategoryzacji zdobyłyby 3 klacze w kategorii SPORT i 32 klacze w kategorii POTOMSTWO.
Jak zachęcić hodowców do testowania klaczy w kierunku przydatności do użytkowania wierzchowego? Niewielki udział klaczy stadnych półkrwi testowanych w kierunku dzielności wierzchowej sprawia, że dla zapewnienia szybszego tempa doskonalenia cech wierzchowych koni krajowej populacji należy wyraźnie zwiększyć ich udział w próbach dzielności o jednoznacznie wierzchowym charakterze, czemu mogłoby służyć wprowadzenie kategoryzacji klaczy wyraźnie faworyzujące udział klaczy i jej potomstwa w sporcie jeździeckim i wierzchowych próbach dzielności.
Jacek Łojek
Zakład Hodowli Koni, SGGW
Komisja Księgi Stadnej Koni Rasy Polski Koń Szlachetny Półkrwi
