Aleksandra Górecka, Tadeusz Jezierski
W hodowli koni obserwuje się często problemy z rozrodczością. Nie można wykluczyć, że jednym z czynników wpływających na pogarszanie się wskaźników rozrodu są problemy z wykrywaniem rui u klaczy.
Precyzyjne rozpoznanie rui, głównie na podstawie jej zachowania się w obecności ogiera-próbnika, decyduje w znacznej mierze o terminie przeprowadzenia stanówki, a w konsekwencji o źrebności klaczy. W badaniach naukowych stwierdzono, że w rasie prymitywnej znanej z wysokiej wartości wskaźników użytkowości rozpłodowej (koniki polskie) klacze charakteryzowały się intensywniejszym i bardziej jednoznacznym dla człowieka wyrażaniem objawów rui niż klacze rasy pełna krew angielska, które cechuje niski poziom wskaźników rozrodu. Wykrycie rui u klaczy z silniej wyrażonymi charakterystycznymi przejawami zachowania było łatwiejsze, dzięki czemu klacze takie miały większe szanse na skierowanie do stanówki i zaźrebienie. Właściwym odbiorcą sygnałów o gotowości klaczy do kopulacji jest ogier, który z kolei swoją obecnością stymuluje klacz.
Obserwacje prowadzone na koniach w warunkach naturalnych bądź zbliżonych do naturalnych dostarczają wielu cennych informacji o interakcjach między obiema płciami i pozwalają na lepsze zrozumienie uwarunkowań zachowania rozrodczego koni. Klacze przebywające z ogierem utrzymują z reguły wysoką płodność. Zredukowanie rozrodczości u koni w warunkach chowu stajennego może wynikać z zaburzeń w prawidłowym wyrażaniu rui, spowodowanych sposobem utrzymania lub nieświadomym zakłócaniem ich zachowania się w trakcie testowania na obecność objawów rui i podczas krycia. Warto zatem poznać reguły kierujące zachowaniem płciowym koni, co umożliwi skuteczniejsze wykrywania rui u klaczy, a co za tym idzie, poprawi wyniki rozrodu koni.
W naturze pierwsza ruja występuje u klaczek około 10. miesiąca życia. Z reguły jednak klacze w warunkach naturalnych po raz pierwszy źrebią się w trzecim roku życia. Młode klaczki są dużo mniej atrakcyjne dla doświadczonego ogiera niż dorosłe klacze, pomimo że ich zachowanie płciowe jest intensywniejsze w porównaniu do klaczy starszych. Klacze przebywające z ogierem z reguły utrzymują wysoką płodność, aczkolwiek w wypadku słabej dostępności paszy odsetek źrebiących się klaczy może być niski. Jak wykazano w badaniach naukowych, 80% klaczy islandzkich w warunkach krycia pastwiskowego źrebi się regularnie do 20. roku życia. Jako przykład doskonałej płodności koni w warunkach naturalnych może służyć klacz Tarka, rasy konik polski, z hodowli rezerwatowej w Popielnie, która przez 33 lata życia dała 25 źrebiąt, ostatnie w 27. roku życia.
Lepsze wskaźniki rozrodu koni w warunkach naturalnych w porównaniu z warunkami stajennymi mają podłoże w możliwości stałego wzajemnego oddziaływania obu płci. W badaniach nad zachowaniem płciowym i płodnością klaczy w dwóch różnych układach eksperymentalnych stwierdzono istotnie wyższy procent zapłodnień w stadach, gdzie ogier przebywał stale z klaczami w porównaniu ze stadami, w których miał możliwość kontaktu z klaczami przez 3 godziny dziennie.
Jedną z charakterystycznych cech dotyczących rozrodu koni jest występowanie rui i owulacji średnio zaledwie tydzień (do 20 dni) po porodzie (tzw. ruja źrebięca lub poźrebienna). Poglądy dotyczące płodności w rui „źrebięcej” są niejednoznaczne. W badaniach polskich przeprowadzonych na 75 klaczach z hodowli rezerwatowej oszacowano, że największe prawdopodobieństwo zaźrebienia w warunkach naturalnych występuje w drugiej rui po porodzie.
Klacz jest bardziej aktywną stroną w kontaktach płciowych z ogierem niż się powszechnie uważa. W miarę, jak klacz wchodzi w okres rui, kontakty te stają się coraz częstsze, ponieważ aktywne poszukiwanie ogiera przez klacz ulega nasileniu. Powoduje to coraz intensywniejszą stymulację płciową zarówno klaczy, jak i ogiera. Wykazano, że częstość i czas trwania kontaktu między obiema płciami zależy od klaczy. W 88% przypadków zaobserwowanych interakcji zakończonych kopulacją inicjatywę wykazywała klacz!
Występowaniu rui towarzyszą zmiany w zachowaniu się klaczy. Klacz staje się aktywna, sama dąży do kontaktu z ogierem oraz podąża za nim, oraz wykazuje szereg zachowań umożliwiających pokrycie. Takie zachowanie klaczy jest atrakcyjne dla ogiera, z kolei obecność ogiera wyzwala aktywne zachowanie klaczy. W początkowej fazie rui klacze mogą być zainteresowane ogierem, natomiast po zbliżeniu się ogiera reagować obojętnie bądź agresywnie. Nie stwierdzono dokładnie, czy ogier potrafi rozróżnić i czy chętniej kryje klacz bliższą owulacji. Istnieją jednak informacje świadczące o tym, że doświadczone ogiery haremowe w tabunach rezerwatowych koników bardziej pilnują klaczy przed rywalami w drugiej połowie rui, a zatem bliżej owulacji. Można stąd wyciągnąć wniosek, że do pewnego stopnia ogier potrafi odróżnić, czy klacz jest w najbardziej optymalnym okresie rui, jeśli chodzi o szansę zapłodnienia. W warunkach swobodnego krycia często zdarza się, że ogier gwałtownie reaguje na widok klaczy oddającej mocz, niezależnie od jej stanu fizjologicznego, ponieważ taką postawę przyjmuje klacz w rui.
Aktywność podczas rui potwierdza omawianą aktywną rolę klaczy w interakcjach płciowych. Zaobserwowano, że w przypadku, gdy dwie klacze były w rui jednocześnie, częściej kryta była klacz, która trzymała się bliżej ogiera. Interakcje klaczy z ogierem (próbowanie) trwają zwykle kilka do kilkunastu godzin, zanim dojdzie do krycia.
Akceptacja przez klacz zalotów ogiera polega na przyzwoleniu na wspinanie się i kopulację. Wspinanie się bez erekcji jest zjawiskiem normalnym i w warunkach naturalnych na 1 wspięcie bez erekcji przypada 1,5 do 2 wspięć z erekcją. Najprawdopodobniej służy ono testowaniu (próbowaniu), czy klacz jest w rui. Klacze, które nie są w rui w warunkach naturalnych mogą wykazywać zachowania o niskiej intensywności, polegające na unikaniu ogiera poprzez odejście, odwrócenie się przed lub w trakcie wspięcia. Niechętne zachowania klaczy przejawiają się grożeniem (kwiczeniem, tuleniem uszu, obnażeniem zębów lub podrywaniem zadu w celu kopnięcia) bądź jawną agresją (atak z gryzieniem czy kopanie). Niektóre z zachowań agresywnych czy ostrzegawczych (kwiczenie, niespokojne stanie, próby kopnięcia, zaciskanie ogona) mogą wystąpić w trakcie pełnej rui i wydają się być stymulujące dla obu płci.
Podczas krycia klacze mogą pozostawać nieruchomo lub ułatwiać ogierowi zadanie poprzez dostosowanie swojej pozycji do ruchów ogiera. W trakcie kopulacji klacz często ogląda się na ogiera, a kiedy wycofuje się on po ejakulacji, postępuje kilka kroków naprzód; w ten sposób ogier miękko opada na ziemię. Zwykle po kopulacji klacz oddaje mocz z ostatnią frakcją ejakulatu.
Jest to fragment artykułu, aby przeczytać pełny tekst zapraszamy do zakupu kwartalnika „Hodowca i Jeździec” Rok V nr 1 (12) 2006.
Pismo dostępne jest w Okręgowych / Wojewódzkich Związkach Hodowców Koni, Biurze PZHK, za pośrednictwem prenumeraty oraz w wybranych sklepach jeździeckich.
