Tekst: lek. wet. Agnieszka Żak,
lek. wet. Natalia Siwińska.
dr Hieronim Borowicz
Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką Koni, Psów i Kotów
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego
we Wrocławiu
Czy otyłość u koni występuje często?
Szczegółowe badania dotyczące występowania otyłości u koni zostały przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. Wykazały one, że u ok. 30% koni występuje nadwaga, a u 10-19% – otyłość. Dodatkowo, badania wykazały zaniżanie stopnia oceny kondycji ciała przez właścicieli w stosunku do oceny przeprowadzonej przez lekarza weterynarii. Wyniki te nakreśliły problem w rozpoznawaniu otyłości przez właścicieli koni. Dane dostępne w literaturze podają, że nadwaga jest znacznie częstszym problemem u koni niż niedowaga i utrata masy ciała. Problemy z nadwagą dużo częściej dotyczą koni i kuców użytkowanych rekreacyjnie i nieużytkowanych, niż koni sportowych. Brak jest danych statystycznych opisujących problem otyłości u koni w Polsce, jednak obserwacje autorów potwierdzają jego występowanie.
Jakie są możliwe przyczyny otyłości u koni?
Główną przyczyną otyłości u koni są błędy żywieniowe polegające na zbyt dużej dawce węglowodanów w diecie, pochodzących przede wszystkim z ziarna lub zielonki, w stosunku do zapotrzebowania zwierzęcia. Jednak bardzo często zdarzają się sytuacje, w których stado koni utrzymywanych jest w podobny sposób, a tylko niektóre z nich wykazują tendencję do nadmiernej akumulacji tkanki tłuszczowej. Najczęściej dotyczy to kuców i ras miniaturowych czy prymitywnych. Właściciele opisują takie konie, jako „łatwe w utrzymaniu” (ang. easy keepers) lub też „chłonące kalorie z powietrza”. W literaturze opisywane są również geny odpowiedzialne za predyspozycje do otyłości, wyizolowane również u koni. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na występowanie otyłości jest nieodpowiednia ilość ruchu konia, zwłaszcza w przypadku zwierząt nieużytkowanych.
Jak ocenić, czy koń ma nadwagę?
Popularny u ludzi pomiar indeksu masy ciała (BMI – ang. body mass indeks) nie jest stosowany u koni ze względu na tendencję do występowania otłuszczenia jedynie w miejscach predylekcyjnych, a nie na całym ciele. W celu oceny kondycji ciała konia można zastosować 9-punktową skalę BCS (ang. body condition score) utworzoną w 1983 roku przez dr Dona Henneke i wspólników. W opisywanej skali 1 punkt oznacza znaczne wychudzenie, a 9 punktów znaczną otyłość. Oceny BCS dokonuje się wizualnie i palpacyjnie, zwracając szczególną uwagę na budowę i stopień otłuszczenia szyi, kłębu, okolicy tylnego końca łopatki, żeber, lędźwiowej i nasady ogona, gdyż są to lokalizacje, w których może odkładać się tkanka tłuszczowa. W przypadku kuców do uzyskanej oceny należy dodać 0,5 punktu ze względu na różnice w budowie w stosunku do koni. Podczas oceny BCS warto poprosić drugą osobę o wykonanie niezależnej oceny i następnie porównać otrzymane wyniki, ze względu na ich dużą subiektywność. Dodatkowo, ze względu na częste otłuszczenie szyi u koni otyłych została utworzona specjalna skala CNS (ang. cresty neck score), umożliwiająca ocenę stopnia akumulacji tkanki tłuszczowej w tej okolicy. Metodą uzupełniającą są pomiary morfometryczne, których wyniki zostały skorelowane z predyspozycją do występowania syndromu metabolicznego koni. Pierwszy z nich to stosunek obwodu klatki piersiowej (mierzonego w okolicy popręgu) do wysokości konia w kłębie. U koni uzyskana wartość ≥ 1,26 świadczy o nadwadze. Dla kuców wartość ta wynosi ≥ 1,33. Drugi pomiar dotyczy oceny nadmiernego otłuszczenia szyi i wyliczany jest przez stosunek obwodu szyi w połowie jej długości (przy normalnym ułożeniu szyi i głowy) do wysokości konia w kłębie. Nadmierna akumulacja tkanki tłuszczowej występuje, jeżeli stosunek ten wynosi ≥ 0,63 u koni i ≥ 0,68 u kuców. Podczas oceny masy ciała niezbędny jest również pomiar wagi zwierzęcia. Dokładne pomiary wykonuje się za pomocą odpowiednich wag (stacjonarnych – głównie w klinikach weterynaryjnych, lub przenośnych). W warunkach terenowych można użyć taśmy mierniczej przeznaczonej dla koni, pamiętając, że otrzymany wynik może być obarczony błędem.
Czym jest syndrom metaboliczny koni?
Syndrom metaboliczny koni (EMS – ang. equine metabolic syndrome) jest zespołem chorobowym, analogicznym do syndromu metabolicznego u ludzi, charakteryzującego się otyłością, cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym i zmianami naczyniowymi. U koni na syndrom metaboliczny składają się: nadmierna otyłość (BCS > 6/9), zaburzenia w wydzielaniu insuliny oraz predyspozycja do ochwatu. Za rasy predysponowane do występowania EMS uznaje się kuce, konie miniaturowe, ale również konie czystej krwi arabskiej, rasy Paso Fino, Morgan czy Quarter Horse. Postępująca nadwaga może prowadzić do coraz poważniejszych zaburzeń w wydzielaniu insuliny, aż do insulinooporności włącznie, a opisane zaburzenia mogą być przyczyną wystąpienia zmian naczyniowych w obrębie puszki kopytowej, prowadzących do ochwatu. Należy mieć na uwadze, że ochwat charakteryzuje się silną bolesnością, może prowadzić do zalegania, a niekiedy jest przyczyną eutanazji zwierzęcia. W przypadku koni otyłych konieczne jest wczesne wprowadzenie dietoterapii, aby nie doprowadzić do rozwoju syndromu metabolicznego.
Czy otyłość może mieć wpływać na rozród u klaczy i ogierów?
Dostępne w literaturze badania wykazują, że u otyłych klaczy może dojść do zaburzeń cyklu płciowego, polegających na wydłużeniu fazy lutealnej, rujowej, okresu międzyowulacyjnego (z 22 do 37-78 dni) i sezonowego okresu bezrujowego. Klacze przeznaczone do rozrodu powinny być utrzymywane w kondycji na poziomie BCS 4,5 – 6,5/9. Nie stwierdzono zburzeń przebiegu ciąży i porodu u klaczy otyłych, jednak należy pamiętać, że w przypadku znacznego otłuszczenia okolicy wymienia źrebię noworodek może mieć problem z pobieraniem siary i mleka. U ogierów nadmierna akumulacja tkanki tłuszczowej w worku mosznowym może doprowadzić do przegrzania jąder i osłabienia produkowanych plemników.
Jakie są inne zdrowotne konsekwencje otyłości?
Nadmierna otyłość, zarówno u ludzi, jak i u koni, powoduje zaburzenie funkcji immunologicznych organizmu, a utrzymujący się w nim przewlekły stan zapalny może zwiększyć podatność na infekcje. Inną poważną i zagrażającą życiu jednostką chorobową jest hiperlipidemia, która może wystąpić w sytuacji, w której zwierzęta otyłe z jakiegoś powodu głodują (stres, brak apetytu, dysfagia). U koni, podobnie jak u ludzi, otyłość może być czynnikiem wywołującym lub pogłębiającym zmiany zwyrodnieniowe w stawach, zwłaszcza, jeśli koń ma zbyt małą ilość ruchu. Należy mieć na uwadze, że tkanka tłuszczowa odkłada się nie tylko podskórnie, ale również może otaczać narządy wewnętrzne, umiejscawiając się pod otrzewną, jak również w worku osierdziowym, co może wpływać negatywnie na funkcje tych narządów.
Co zrobić, jeżeli mój koń jest otyły?
Jeżeli właściciel konia zauważa u niego nadmierną akumulację tkanki tłuszczowej w opisanych miejscach predylekcyjnych, powinien skonsultować się z lekarzem weterynarii np. podczas rutynowych wizyt kontrolnych / szczepień. Konieczne może być wykonanie dodatkowych badań oceniających sekrecję insuliny oraz wprowadzenie dietoterapii i zwiększenie aktywności ruchowej zwierzęcia.
W XXI wieku otyłość u ludzi uznawana jest za chorobę cywilizacyjną, coraz częściej dotykającą również konie. Nadmiernie otyły koń, u którego doszło do znacznego powiększenia okolicy karkowej, nie powinien być uznawany za zwierzę idealnie utrzymywane, któremu nic nie brakuje. Wręcz przeciwnie, należy mieć na uwadze, że otyłość to stan patologiczny, który w zaawansowanych przypadkach może zagrażać życiu.
