Dobrostan koni

Anna Nowicka-Posluszna

…Los bowiem synów ludzkich jest ten sam co i los zwierząt los ich jest jeden jaka śmierć jednego taka śmierć drugiego i oddech życia ten sam…

(Księga Koholeta 2,24-3,18)

Zapewnienie dobrostanu koni jest wyrazem kultury, znajomości etyki i zasad hodowli użytkowania zwierząt – pojęcie to wynika również z określonych czynników ekonomicznych. Etyczne użytkowanie zwierząt jest zgodne z utylitarnymi i humanitarnymi zasadami obowiązującymi w społeczeństwach o wysokiej kulturze. Określenie zasad etycznego postępowanie ze zwierzętami jest jednak złożone i dla różnych osób czy instytucji może oznaczać co innego.

Podstawą określenia dobrostanu zwierząt jest nauka o zwierzętach, medycyna weterynaryjna oraz etologia i zoopsychologia, etyka (bioetyka), psychofizjologia czy psychosomatyka. Określenie dobrostanu nie jest pojęciem „nieuchwytnym” wynikających ze stanów psychicznych zwierząt lub ich stanów motywacyjnych. Tak samo można określić dobro jak i rozpoznać zło choć obiektywna ocena takich pojęć jak okrucieństwo czy cierpienie nie jest łatwe.

„Dobrostan” jest polskim odpowiednikiem angielskiego – animal welfare (dobrobyt, szczęście) lub well-being (pomyślność, dobre samopoczucie). Określenie to znane jest w literaturze od przeszło 30 lat a sformułowane zostało pod wpływem nasilającej się aktywność różnych organizacji i towarzystw ochrony zwierząt, które zaczęły interesować się warunkami utrzymania zwierząt gospodarskich, laboratoryjnych oraz zwierząt utrzymywanych w domach i zwierząt nieudomowionych znajdujących się w ogrodach zoologicznych w niewoli. Spotyka się wiele określeń dotyczących tego samego zagadnienia. Wg Baerends’a (1978) dobrostan jest to brak schorzeń lub okaleczeń zwierzęcia w sensie fizycznym. Stan, w którym bodźce i informacje środowiskowe działające na system nerwowy mieszczą się w zakresie wielkości akceptowanych przez organizm. Mayer (1984 r.) określa dobrostan jako fizyczno – psychiczny stan charakteryzujący się zaspokojeniem wszystkich gatunkowo specyficznych i indywidualnych potrzeb życiowych, który może być utrzymany przez dłuższy czas dzięki nieskrępowanemu przebiegowi wszystkich funkcji organizmu. Broom (1986) uważa, że jest stan w którym osobnik potrafi uporać się z czynnikami środowiska. Wg Koolhaas’a (1993 r.)dobrostan występuje wtedy, gdy zwierzę zarówno z etologicznego jak i fizjologicznego punktu widzenia znajduje się w harmonii z otaczającym je środowiskiem i jest zdolne adaptować się w odpowiedni sposób do zmian zachodzących w środowisku

Wskaźniki dobrostanu (Jezierski.Kopowski 1997) można podzielić na:

1. zootechniczne, weterynaryjne, produkcyjne: tzn. wygląd zwierzęcia i jego kondycja, zachorowalność i śmiertelność (osłabienie reakcji obronnych organizmu na skutek działania ostrych czynników stresowych), płodność i plenność (długotrwale obniżone wskaźniki dobrostanu obniżają się negatywnie na wynikach rozrodu) i produkcyjność zwierząt (co jest szczególnie ważne, u koni których użytkowość ocenić można w późniejszym wieku a długotrwałe obniżenie standardów bytowych obniża ich wartość),
2. wskaźniki fizjologiczne: wg wielu badaczy o obniżonym dobrostanie zwierząt świadczy podwyższenie poziomu kortykosteroidów. Parametry te jednak nie są specyficzne i zalezą od wielu czynników np. rasy, wieku, płci, traktowania zwierząt przed i w czasie pobierania próbki krwi itd., choć nie wszystkim fizjologicznym rekcjom stresowym towarzyszy pobudzenie emocjonalne,
3. etologiczne (behavioralne) – reakcja zwierzęcia na czynniki środowiskowe zarówno te przewidywalne jak i nie przewidywalne. Zmiany zachowania się mogą być wynikiem cech wrodzonych lub nabytych w ciągu życia doświadczeń. Wskaźnikami niedostatecznego dobrostanu mogą być anomalie zachowań jak np. apatia.

Kolebkę ustawodawstwa związanego z dobrostanem zwierząt jest Wielka Brytania (pierwsza ustawa ukazała się już w latach 688 – 695). W roku 1822 Parlament angielski zatwierdził ustawę zabraniającą niewłaściwego traktowania koni i bydła. W roku 1835 ustanowiono drugą ustawę chroniąca wszystkie zwierzęta domowe i wolno żyjące niedźwiedzie oraz zakazywała walk byków, psów i kogutów. Najbardziej znaczącym był Akt Ochrony Zwierząt z roku 1811, który przewidywał odpowiedzialność karną za okrutne traktowanie zwierząt i za zadawanie im niepotrzebnego bólu i cierpienia i stanowił podstawę dzisiejszego prawodawstwa w tej dziedzinie. W Polsce już w XI wieku Bolesław Chrobry zabronił polowania na bobry. Dekretami królów polskich chroniono również tury. Bardzo nowatorską była Ustawa Prezydenta Rzeczypospolitej Polski, I. Mościckiego z dnia 22 marca 1928 r. (opublikowana w Dz.U. z 1932 roku nr 42 poz 417) o ochronie zwierząt, zabraniająca znęcania się nad zwierzętami. Ustawa ta obowiązywała do 1997 roku.

Skrajne formy urzeczowiania zwierząt spowodowały drugą skrajną postawę personalizacji zwierząt. W XVIII i XIX wieku pojawiają się stowarzyszenia propagujące ideę przyznawania zwierzętom podmiotowości moralnej. Fakt wykorzystania zwierząt dla rożnych potrzeb człowieka i związane z tym niehumanitarne traktowanie, interpretowano jako przykład szowinizmu gatunkowego uprawianego przez ludzi, mającego w historii wzorce w niesprawiedliwym traktowaniu niewolników – murzynów (rasizm) i kobiet (antyfeminizm). Szokujące było użycie dla określeń ludzi i zwierząt, „human animal” (ludzkie zwierzę) i „non human animal” (poza ludzkie zwierzę), co wydaje się było próbą zbagatelizowania problemu osobowości jako obiektywnego kryterium godności człowieka, proponując w zamian poszanowania wszelkiej żywej istoty. Dało to podstawę do sformułowania wielu myśli w zawartych w Deklaracji Praw Zwierząt. Brzmienie ostatecznego tekstu Deklaracji przyjętego przez Międzynarodową Ligę na Rzecz Praw Zwierząt i należące do niej ligi krajowe na trzecim międzynarodowym spotkaniu na temat Praw Zwierząt (Londyn, 21 – 23 września 1977 r.). Deklaracja ogłoszona 15 października 1978 r. przez Ligę Międzynarodową była przedłożona Organizacji Narodów Zjednoczonych Do Spraw Oświaty Nauki i Kultury (UNESCO).

Preambuła Powszechnej Deklaracji Praw Zwierząt brzmi: „Z uwagi na to, że każde zwierzę ma pewne prawa, że nieznajomość i lekceważenie tych praw sprowadziły człowieka i prowadzą go nadal na drogę przestępstw przeciwko naturze i zwierzętom, że uznanie przez gatunek ludzki prawa innych gatunków zwierzęcych do egzystencji stanowi podstawę współistnienia wszystkich istot żywych, że człowiek popełnia zbrodnię ludobójstwa, że poszanowanie zwierząt przez człowieka wiąże się z poszanowaniem ludzi miedzy sobą i że już od najmłodszych lat należy człowieka uczyć obserwować, rozumieć, szanować i kochać zwierzęta niniejszym obwieszcza się że:
Art. 1 Wszystkie zwierzęta rodzą się z równym prawem do życia i do istnienia.
Art. 2 Wszystkie zwierzęta mają prawo do szacunku.

Człowiek jako przedstawiciel gatunku zwierząt, nie może rościć sobie praw do wyniszczenia lub nie licującego z godnością ludzką wykorzystywania zwierząt. Jego obowiązkiem jest wykorzystywanie swej wiedzy dla dobra zwierząt. Wszystkie zwierzęta maja prawo do opieki, troski i ochrony ze strony człowieka. Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt Zawarta jest w 14 artykułach.

Najważniejszymi organizacjami zajmującymi się ochroną zwierząt w Polsce są: Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Fundacja „Animals”, Front Wyzwolenia Zwierząt oraz Stowarzyszenie „Gaja”. Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami w Polsce założono 1 listopada 1864 roku. Była to druga na świecie tego typu organizacja po powstałym wcześniej Królewskim Towarzystwie Zapobiegania Okrucieństwu wobec Zwierząt (RSPAC). Jednym z założycieli Towarzystwa był Adolf Dygasiński a współpracowało z nim wielu wybitnych Polaków m.in. Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski. Do najważniejszych celów statutowych Towarzystwa należą:

• działanie na rzecz humanitarnego obchodzenia się ze zwierzętami oraz zapewnienie im niezbędnych warunków bytowania,
• „kształtowanie właściwego stosunku do świata zwierząt jak dobra narodowego” (rozdz.11, par. 9 statutu TOZ).

Od 1997 roku w Polsce obowiązuje nowa Ustawa o Ochronie Zwierząt (Dz.U.03.106.1002). Rodziła się długo i nie jest doskonała, dlatego cały czas ulega przeobrażeniom. Reguluje jednak sytuacje prawną zwierząt i umożliwia ukaranie osób, które nie respektują zasad prawidłowego utrzymywania i eksploatacji zwierząt. Kary nałożone za te przewinienia mogą być bardzo dotkliwe: od kary grzywny (najwyższa może sięgać 720 000 zł) poprzez przepadek zwierzęcia aż do kary pozbawienia wolności (do jednego lub dwóch lat).

Art. 1 Ustawy brzmi: Zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę.

Art. 5. Każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania.

Art. 6

1. (…) znęcanie się nad zwierzętami jest zabronione2.
2. Przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień a w szczególności:
   • umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia,
   • umyślne używanie do pracy lub w celach sportowych albo rozrywkowych zwierząt chorych w tym rannych lub kulawych, albo zmuszanie do czynności mogących spowodować ból,
   • bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha, dolnych częściach kończyn,
   • przeciążanie zwierząt pociągowych i jucznych ładunkami (…) lub zmuszanie ich do zbyt szybkiego biegu,
   • transport zwierząt (…) powodujący ich zbędne cierpienie i stres,
   • używanie uprzęży, pęt, stelaży, więzów (…) zmuszających zwierzę do przebywania w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenie ciała albo śmierć,
   • złośliwe straszenie lub drażnienie zwierząt,
   • utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego niechlujstwa.

Art. 14

1. Sposób i warunki używania zwierząt do pracy nie mogą stwarzać nieuzasadnionego zagrożenia dla ich życia i zdrowia i zadawać cierpienia.
2. Zabrania się w szczególności:
   • przeciążania zwierząt,
   • używania do pracy zwierząt chorych lub niedożywionych,
   • używania uprzęży, wędzideł, rzędów wierzchowych, juków, podków, pojazdów lub narzędzi mogących ze względu na zły stan techniczny lub niewłaściwą konstrukcję, spowodować obrażenia ciała lub śmierć zwierzęcia,
   • używanie do pędzania zwierząt przedmiotów lub narzędzi które mogą spowodować okaleczenie zwierzęcia,
   • zmuszanie do wyczerpującego kłusa lub galopu zwierząt ciągnących ładunek,
   • używanie do zrywki drewna koni poniżej piątego roku życia.
3. Osoba wykorzystująca zwierzęta do pracy ma obowiązek zapewnić im w ciągu każdej doby, wypoczynek dla regeneracji sił, właściwy dla danego gatunku.

Powyższe fragmenty Ustawy dotyczą głównie wykorzystania koni, choć ze względu na specyfikę ich użytkowania istnieje szereg przepisów, które mają na celu zapewnienie dobrostanu koni. Bardzo istotne rolę w tej materii spełniają lekarze weterynarii, których działalność ma przeciwdziałać cierpieniu. Głównym źródłem cierpienia u koni są ich choroby, skaleczenia, wypadki i brutalność. Obowiązkiem lekarzy weterynarii jest ulżyć cierpiącemu zwierzęciu jako, że wiąże się to z problemami klinicznym. Użytkowników (właścicieli, jeźdźców) koni sportowych i uczestników zawodów obowiązują zasady zawarte w przepisach weterynaryjnych.

Przepisy weterynaryjne (fragmenty):

Art. 3 Zdrowie i higiena konia

1. Obowiązki użytkownika konia przed wyjazdem na zawody.
   1. Każdy koń sportowy wyjeżdżający na zawody musi posiadać wymagane przepisami dla tej kategorii zwierząt świadectwo zdrowia wystawione przez uprawnionego lekarza weterynarii.
   2. Koń, który z jakichkolwiek względów nie jest w pełni zdrowy, nie może brać udziału w zawodach.
2. Obowiązki osoby odpowiedzialnej za konia podczas zawodów (…).
   1. (…)
      • dbałość o zdrowie i kondycje konia oraz jego pielęgnację,
      • właściwe zachowanie jeźdźca i luzaka wobec konia,
      • właściwe przedstawienie koni do przeglądu i badań weterynaryjnych (…).
3. Obowiązki organizatora zawodów.
   1. (Organizator powinien) Zapewnić pomieszczenia stajenne spełniające następujące warunki:
      • jasne dobrze wentylowane boksy a w razie ich braku (…) wygodne i bezpieczne stanowiska,
      • dostęp do świeżej wody pitnej w wystarczającej ilości,
      • właściwą ilość świeżej ściółki,
      • miejsce (boks) do leczenia konia chorego lub zranionego,
      • boks do pobierania prób antydopingowych,
      • odpowiednie miejsce dla przeglądu weterynaryjnego.

Literatura:

• Fraser A.F. (1970) The behaviour of the horse, CAB International, Wellingford
• Gronek P. (1996) Znaczenie i konsekwencje percepcji bólu, Przegl.Hod., nr 6, s 29-30.
• Groń R. (2002) Chrześcijańskie traktowanie zwierząt, Ateneum Kapłańskie, z 3 (559), maj-czerwiec. tom 138.
• Jezierski T., Kopowski J. (1997) W poszukiwaniu dobrostanu (welfare) u zwierząt gospodarskich, Przegl.Hod. nr 8,s 49-53.
• Kopowski J., (1997) Ochrona praw zwierząt w ustawodawstwie, Przegl. Hod. nr 8 s 54-56.
• Mol H., (1996) Prawa zwierząt w konwencjach Rady Europy, Med.Wet.,52 ,s 81-84.

Anna Nowicka-Posluszna
Katedra Hodowli Koni
Akademia Rolnicza w Poznaniu