tekst: lekarz weterynarii Aleksandra Falkowska
Zima to dobry czas, aby pomyśleć o nadchodzącym dużymi krokami nowym sezonie hodowlanym. Warto zastanowić się nie tylko nad jak najlepszym dopasowaniem ogiera do klaczy, ale również nad tym, jak zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania potomstwa i zminimalizować ryzyko niepowodzeń.
Odpowiednie kroki podjęte jeszcze przed rozpoczęciem sezonu stanówkowego mogą w znacznym stopniu podnieść efektywność działań mających na celu skuteczne zaźrebienie wybranych klaczy, a tym samym zoptymalizować związane z nimi koszty.
W niniejszym artykule postaram się podpowiedzieć, jak wykorzystać czas przed sezonem, aby po jego rozpoczęciu możliwie szybko uzyskać zadowalające efekty.
Kondycja
Przygotowując się do wykorzystania hodowlanego klaczy czy ogierów, warto pomyśleć nad oceną ich ogólnego stanu zdrowia. Zwierzęta w dobrej kondycji dużo lepiej zniosą obciążenie organizmu, jakim jest ciąża dla klaczy czy regularne oddawanie nasienia dla ogiera. Dlatego jeszcze zimą dobrze jest przyjrzeć się koniom, czy nie są zbyt chude lub nadmiernie otłuszczone, ponieważ zarówno niedowaga, jak i znaczna nadwaga mogą utrudniać zapłodnienie klaczy, a u ogierów wpływać niekorzystnie na jakość nasienia czy chęć do krycia.
Program opieki lekarsko-weterynaryjnej nad stadem koni hodowlanych powinien obejmować działania profilaktyczne dostosowane do konkretnych warunków panujących w stajni czy stadninie i uwzględniać wszelkie czynniki ryzyka występujące na danym terenie, zwłaszcza występowanie chorób zakaźnych w stajni lub okolicy, ale też mikroklimat budynku i wybiegów dla koni.
Uniwersalne działania profilaktyczne dla wszystkich koni obejmują szczepienia ochronne oraz regularne odrobaczanie. W programie szczepień dla zwierząt hodowlanych szczególną uwagę należy zwrócić na budowanie odporności przeciwko tężcowi, ponieważ zwłaszcza źrebięta są na tę chorobę bardzo wrażliwe. Gdy dojdzie do wystąpienia objawów, zwykle leczenie jest już nieskuteczne, natomiast prawidłowe szczepienie klaczy matek pozwala praktycznie wyeliminować ryzyko wystąpienia tężca zarówno u koni dorosłych, jak i ich źrebiąt. Szczepieniami należy zabezpieczać zwierzęta także przed grypą – na rynku są dostępne preparaty łączone przeciwko grypie koni i tężcowi. Rzadziej wykorzystywane w praktyce są szczepienia ochronne przeciwko herpeswirusowi koni, wywołującemu poronienia u klaczy (EHV-1). Stosunkowo nowe na polskim rynku są preparaty łączone przeciwko grypie koni i herpeswirusowi. Nieliczni hodowcy decydują się dodatkowo na szczepienie koni przeciwko wściekliźnie, zwykle ze względu na występowanie w okolicy stajni dużej liczby dzikich zwierząt.
Podawanie środków przeciwpasożytniczych powinno być dostosowane do potrzeb konkretnego stada, a jego harmonogram ustala lekarz weterynarii, sprawujący całoroczną opiekę nad końmi, na podstawie wiedzy o występowaniu w danej grupie inwazji określonych gatunków pasożytów.
Poza działaniami z wykorzystaniem środków farmakologicznych należy zadbać o prawidłowe żywienie koni hodowlanych. Jeżeli ośrodek hodowlany nie posiada własnego specjalisty do spraw żywienia, istnieje możliwość skorzystania z usług osób profesjonalnie zajmujących się doradztwem w tym zakresie na potrzeby klientów indywidualnych. Optymalne żywienie wspomaga prawidłowe działanie układu rozrodczego u dorosłych koni, a także zapewnia dobry start w przyszłość źrebiętom i młodzieży. Dobrze odżywiona klacz to także większe prawdopodobieństwo urodzenia zdrowego źrebięcia i produkcji wysokiej jakości siary, natomiast prawidłowo karmiony ogier to duże szanse na uzyskanie dobrego nasienia.
Układ rozrodczy klaczy – badania przed sezonem
Przed rozpoczęciem sezonu hodowlanego warto skontrolować stan układu rozrodczego klaczy. Zakres badania ginekologicznego przeprowadzonego przez lekarza jest uzależniony od uzyskanego wywiadu, a także oczekiwań względem klaczy.
Jeżeli hodowca decyduje się na zakup nowej klaczy do celów reprodukcyjnych lub chce po raz pierwszy użyć do rozrodu klaczy młodej, zwykle wykonuje się ocenę przydatności takiego zwierzęcia do hodowli. Przede wszystkim należy wykluczyć wady budowy układu rozrodczego u klaczy młodej lub kupowanej. W pierwszym przypadku badanie zwykle ogranicza się do oceny prawidłowości budowy narządów płciowych zewnętrznych – tu zwraca się uwagę na szczelne zamknięcie sromu i przedsionka pochwy, a także obecność narośli nowotworowych czy o innym podłożu oraz ewentualne ślady po urazach mechanicznych. Następnie lekarz ocenia prawidłowość budowy narządów płciowych wewnętrznych poprzez palpacyjne i ultrasonograficzne badanie rektalne. Jeżeli te badania dają wynik pozytywny, u klaczy młodej zwykle nie wykonuje się już badań dodatkowych. W przypadku klaczy przed zakupem dobrze jest wykonać badania dodatkowe, które pomogą zminimalizować ryzyko nabycia klaczy o obniżonej płodności lub całkowicie niezdolnej do rozrodu.
Wspomniane badania dodatkowe wykonuje się nie tylko u klaczy nieznanych wcześniej hodowcy, ale często także rutynowo w stadzie przygotowywanym do nowego sezonu. Przeprowadzając te procedury zimą, zwiększamy szanse na wyleczenie ewentualnie występujących stanów patologicznych jeszcze przed wejściem klaczy w regularne cykle rujowe, a tym samym na uzyskanie ciąży możliwie wcześnie w sezonie. Najczęściej wykonywanym badaniem dodatkowym dotyczącym układu rozrodczego klaczy jest badanie mikrobiologiczne macicy. Wykonuje się je za pomocą specjalnych wymazówek, jest praktycznie nieinwazyjne. Wynik takiego badania przysyłany z laboratorium dostarcza wiedzę na temat obecności infekcji bakteryjnej i/lub grzybiczej w jamie macicy, a także lekowrażliwości występujących drobnoustrojów. Kolejną zalecaną do wykonania procedurą jest cytologia macicy, łączona zwykle z badaniem mikrobiologicznym. Do tego badania wykorzystuje się szczoteczki cytologiczne dla klaczy, które są bezpieczne dla błony śluzowej macicy. Wynik tego badania informuje o obecności komórek stanu zapalnego w macicy, co w połączeniu z wynikiem mikrobiologicznym daje pełniejszy obraz procesów patologicznych. Trzecim badaniem dodatkowym, jakie można przeprowadzić u klaczy, jest biopsja macicy. Zwykle wykonuje się ją u klaczy, które w poprzednim sezonie miały problem z zapłodnieniem, poroniły lub pozostawały jałowe. Na podstawie wyniku biopsji można ocenić histologiczną budowę ściany macicy i zakwalifikować klacz do jednej z czterech klas płodności, co daje informację o prawdopodobieństwie donoszenia przez nią ciąży.
Poza badaniami laboratoryjnymi przed sezonem u klaczy rutynowo wykonuje się badanie ultrasonograficzne układu rozrodczego, które pozwala na makroskopową ocenę narządów płciowych wewnętrznych klaczy – macicy i jajników. Nadal stosunkowo rzadko stosowaną metodą jest endoskopowa ocena układu rozrodczego – wykorzystanie endoskopu pozwala obejrzeć wnętrze jamy macicy, zarówno jej trzon, jak i rogi, oraz potwierdzić obecność takich nieprawidłowości, jak cysty endometrialne, ciało obce w macicy, obecność płynu czy zrostów.
Układ rozrodczy klaczy – badania w trakcie sezonu hodowlanego
Po przeprowadzeniu badań możliwych do wykonania jeszcze przed rozpoczęciem sezonu hodowlanego i wyleczeniu ewentualnie obecnych stanów patologicznych należy przystąpić do kontroli rozrodu podczas trwania okresu stanówkowego. W tym czasie skupiamy się na śledzeniu cyklu rujowego – tradycyjnie wykorzystywano zachowania płciowe klaczy przy ogierze, obecnie nawet przy wyborze krycia naturalnego hodowcy często decydują się na rozpoznanie fazy cyklu przez wykonanie badania ultrasonograficznego. Ten sposób kontroli daje możliwość zmniejszenia ilości zabiegów sztucznej inseminacji lub krycia naturalnego przez wyznaczenie prawdopodobnego momentu owulacji. Dzięki temu unikamy nadmiernego obciążania antygenowego macicy ejakulatem ogiera. Pozwala to również zmniejszyć obciążenie reproduktora i ryzyko pogorszenia jakości jego nasienia. Jeżeli klacz poddawana jest sztucznemu unasienianiu, dodatkowo obniżamy koszty pobrania i transportu kolejnych dawek nasienia przy inseminacji nasieniem schłodzonym czy zużycie porcji nasienia przy inseminacji nasieniem mrożonym. Nadzorowanie cyklu pozwala także na podjęcie decyzji o konieczności zastosowania hormonów płciowych wspomagających rozwój pęcherzyków jajnikowych i owulację, a także ocenę, czy doszło do prawidłowego pęknięcia pęcherzyka owulacyjnego, czy może wystąpiły zaburzenia tego procesu.
Istotne znaczenie ma wczesna kontrola źrebności klaczy – jeżeli hodowca decyduje się na badanie między 14 a 18 dniem po owulacji, znacząco rośnie szansa wykrycia i usunięcia ciąży bliźniaczej, a w przypadku braku zapłodnienia istnieje możliwość powtórnego krycia lub inseminacji już w najbliższej rui. Jeżeli w tym czasie widoczne są zaburzenia w przebiegu cyklu u klaczy, jest to dobry moment na ingerencję hormonalną.
Układ rozrodczy ogiera
Tak jak u klaczy lekarz weterynarii wykonuje przed sezonem badanie ginekologiczne, tak w przypadku ogiera przeprowadza się badanie andrologiczne. Ma ono na celu ocenę stanu zdrowia układu rozrodczego ogiera i możliwość jego wykorzystania jako skutecznego reproduktora.
Badanie ogiera rozpoczyna się od oceny ogólnego stanu zdrowia – przede wszystkim prawidłowej kondycji fizycznej. Oprócz prawidłowego odżywienia ważna jest również odpowiednia pielęgnacja kończyn – ogiery ze schorzeniami kończyn i kręgosłupa lub mocno zaniedbanymi kopytami zwykle wykazują niechęć do krycia ze względu na ból podczas próby skoku. Mimo że wypuszczanie pobudliwych ogierów na padok czy pastwisko może być dla hodowcy problematyczne, warto zadbać o systematyczny ruch, aby ogier był przygotowany fizycznie na wzmożony wysiłek w czasie długiego nieraz sezonu reprodukcyjnego.
W skład badania andrologicznego, po dokonaniu oceny ogólnego stanu zdrowia, wchodzi ocena prawidłowości budowy i czynności układu rozrodczego, badanie stanu mikrobiologicznego, ocena zdolności do krycia oraz ocena zdolności do zapłodnienia, czyli pobranie i ocena nasienia.
Badanie prawidłowości budowy i czynności układu rozrodczego wykonywane jest przede wszystkim u ogierów młodych, przed dopuszczeniem ich do wykorzystania w hodowli. Badanie dotyczy prącia, jąder i najądrzy, skupia się przede wszystkim na wykluczeniu z użytkowania hodowlanego wnętrów. Dodatkowo możliwe jest wykonanie badania gruczołów płciowych dodatkowych, takich jak gruczoły pęcherzykowe, bańki nasieniowodów czy ultrasonograficzne badanie gruczołu krokowego (prostaty).
Obowiązkowe jest coroczne wykonywanie badania krwi w kierunku trzech chorób zakaźnych: nosacizny, niedokrwistości zakaźnej koni (NZK) i zarazy stadniczej. Ogier bez ważnych badań w tym zakresie nie może być dopuszczony do rozrodu.
Kolejnym etapem badania ogiera przed sezonem hodowlanym jest ocena jego zachowania płciowego, którą przeprowadza się podczas krycia lub pobierania nasienia. Prawidłowy przebieg kopulacji zakończony ejakulacją stanowi o przydatności reprodukcyjnej ogiera. Etapem kończącym badanie andrologiczne jest badanie jakości nasienia. Wśród wielu parametrów szczególne znaczenie mają: procentowy udział plemników ruchliwych, koncentracja plemników, procent plemników o prawidłowej budowie morfologicznej.
Podsumowanie
Kończąc artykuł, chciałabym jeszcze raz podkreślić, jak duże znaczenie dla sprawnego przebiegu sezonu hodowlanego i uzyskania zadowalających jego efektów mają działania prewencyjne, które prowadzone są jeszcze przed jego rozpoczęciem. Wiele problemów można rozwiązać w okresie zimowym, unikając tym samym nerwowych sytuacji wiosną, kiedy czas goni i niejednokrotnie trudno o spokojne, usystematyzowane działania. Dlatego warto dbać o kondycję i dobry ogólny stan zdrowia zarówno klaczy, jak i ogierów przez cały rok, a nie tylko wtedy, kiedy przychodzi czas ich najintensywniejszego użytkowania. Nagrodą za konsekwentne całoroczne działania są dla hodowcy dobre wyniki hodowlane w sezonie.
