Zbigniew Jaworski, Patrycja Wojciechowska
Zmiany do Programu hodowli zachowawczej koników polskich, obowiązującego od 1999 roku, wprowadziła Komisja Księgi Stadnej poprzedniej kadencji, w składzie: Tadeusz Jezierski – przewodniczący, Zbigniew Jaworski, Marian Kaproń, Stanisław Łukomski i Jan Słomiany. Nowy Program został zaakceptowany przez Ministra Rolnictwa 29 lutego 2012 r.
W porozumieniu z Działem Ksiąg Stadnych i Identyfikacji PZHK uznaliśmy, iż nowe zasady wpisu do Polskiej Księgi Stadnej Koników Polskich i cały Program zaczną obowiązywać od 2013 r. Natomiast w roku 2012 członkowie Komisji przeprowadzili szkolenia pracowników PZHK w celu zapoznania ich z najważniejszymi zmianami. Szkolenia odbyły się w PAN Popielno i Trzcinicy k. Jasła. Rozpatrując poszczególne rozdziały Programu, wskazujemy na najważniejsze zasady, z podkreśleniem tych, w których wprowadzono zmiany.
CEL HODOWLANY pozostał bez zasadniczych zmian, a więc – zachowanie i w miarę możliwości powiększenie liczbowe tej rasy jako rezerwy genetycznej zwiększającej różnorodność genetyczną ras i typów koni, a także jako reliktu rodzimej hodowli. Ponadto utrzymanie na odpowiednim poziomie wewnątrzrasowej zmienności genetycznej oraz utrzymanie i utrwalenie cech genotypowych i fenotypowych charakterystycznych dla tej rasy. Większość cech ma być zachowana (utrwalona) na obecnym poziomie. Natomiast doskonaleniu mają podlegać ruch i cechy związane z użytkowaniem rekreacyjnym, jednakże, co zostało podkreślone, bez zasadniczej zmiany typu rasowego.
Koniki mają pozostać w typie pokrojowym konia pierwotnego, a więc dawnego tarpana. Jednocześnie, uwzględniając różne systemy utrzymania, w rozdziale tym wyraźnie zaznaczono, iż hodowla koników może być prowadzona trzema odrębnymi sposobami (systemami hodowli), a więc:
- tradycyjnie, w hodowli stajennej, w której zaleca się ograniczenie chowu alkierzowego i stosowanie chowu wolnowybiegowego;
- popularnej obecnie hodowli bezstajennej, gdzie koniki są utrzymywane przez cały rok na dużych pastwiskach, z ewentualnym wykorzystaniem wiat lub naturalnych zadrzewień służących jako schronienie podczas niekorzystnych warunków pogodowych;
- jednakże najbardziej specyficzna dla koników jest hodowla rezerwatowa, systemem półnaturalnym, bezstajennym, która odbywa się w naturalnym środowisku leśnym lub łąkowo-leśnym, w otoczeniu innych dziko żyjących zwierząt, w grupach haremowych – tabunach. Należy jednak podkreślić, że uznanie hodowli za rezerwatową, wraz z zatwierdzeniem programu hodowlanego danego ośrodka, potwierdza Komisja Księgi Stadnej.
WZORZEC RASY, BUDOWA, POKRÓJ ORAZ MINIMALNE WYMAGANIA co do wartości użytkowej – w tym rozdziale zaznaczono, że wzorzec rasy został określony zgodnie z opisem rasy zawartym w Księdze Pochodzenia Koni Rasy Konik Polski w odniesieniu do wyglądu zewnętrznego oraz umaszczenia. Warto podkreślić, że zgodnie z zasadami przyjętymi przez kraje członkowskie UE, właśnie Polska prowadzi Księgę Pochodzenia tej rasy. Dlatego też, jeżeli inne kraje mają opierać się na jej zasadach, wzorzec rasowy musi być możliwie precyzyjnie określony i konsekwentnie przestrzegany. Na takim stanowisku stanął zespół, który opracował nowy program, ale jednocześnie wprowadził zapis, że w przypadku osobników cennych genetycznie, wyraźnie zwiększających różnorodność genetyczną tej rasy, Komisja Księgi Stadnej może odstąpić od niektórych wymogów dotyczących wzorca rasowego. Oznacza to, że jeżeli dany osobnik nie spełni wszystkich wymagań dotyczących wyglądu zewnętrznego, umaszczenia i standardu biometrycznego, ale będzie wyjątkowo cenny genetycznie, co musi stwierdzić Komisja Księgi Stadnej, nie wyklucza się jego wpisu do księgi. Oczywiście wszystkie inne wymagania związane z wpisem do działu głównego ksiąg klaczy i ogierów muszą być spełnione. Jednakże trzeba mieć świadomość tego, że takie przypadki będą bardzo rzadkie i każdy z nich musi być rozpatrzony przez Komisję Księgi, a więc decyzja nie może być podjęta na poziomie związku wojewódzkiego/okręgowego.
W tym rozdziale wprowadzono jeszcze jedną drobną zmianę, odnoszącą się do minimalnych wymagań co do wartości użytkowej. Mianowicie wstępna próba użytkowości (obowiązkowa dla ogierów i klaczy przed wpisem do księgi) musi być zaliczona na co najmniej 4 pkt. Próba jest na tyle prosta, a jednocześnie istotnie wpływająca na ocenę bonitacyjną, iż na dobrym przygotowaniu konia powinno zależeć przede wszystkim jego właścicielowi.
STOSOWANY SYSTEM KOJARZEŃ POWINIEN UWZGLĘDNIAĆ ZACHOWANIE ZMIENNOŚCI GENETYCZNEJ i zapobiegać nadmiernemu wzrostowi inbredu. Zmienność genetyczna ma być zachowana m.in. poprzez zrównoważone kontynuowanie i rozwój istniejących 6 linii męskich i 16 linii żeńskich, jak również typowanie osobników szczególnie cennych rodowodowo. Powinny być to klacze i ogiery, które posiadają w genomie udział genów pochodzących od możliwie jak największej liczby przodków lub przodków rzadko reprezentowanych. Ważne, aby każdy hodowca miał pełną wiedzę na temat przynależności swoich klaczy i ogierów do wyodrębnionych linii. Jak wiadomo, koniki tworzą zamkniętą populację, stąd nie jest możliwe, aby inbred nie wzrastał, ale ważne jest, aby nie był to wzrost zbyt gwałtowny. Dlatego zaleca się komputerowe obliczanie potencjalnego inbredu, a jeżeli nie jest to możliwe, to poprzez szczegółową analizę rodowodów należy dobierać do klaczy takiego ogiera, który jest z nią spokrewniony w najmniejszym stopniu (ogier i klacz powinny w swoich rodowodach mieć jak najmniej wspólnych przodków).
Ponadto w hodowli stajennej i bezstajennej absolutnie nie są możliwe kojarzenia kazirodcze, typu: ojciec x córka, syn x matka, pełne rodzeństwo i półrodzeństwo. Wyjątkiem jest hodowla rezerwatowa, gdzie dopuszcza się spontaniczne kojarzenia i tworzenie tabunów. Mogą więc mieć miejsce przypadki, kiedy dochodzi do ww. kojarzeń, jednak tylko wówczas, jeżeli odbywa się to bez ingerencji ze strony człowieka. Program hodowlany dla danego ośrodka hodowli rezerwatowej powinien tego rodzaju sytuacje uwzględniać, ale jednocześnie wskazywać rozwiązania pozwalające ich uniknąć.
NAJISTOTNIEJSZE ZMIANY ZOSTAŁY WPROWADZONE DO REGULAMINU WPISU do Polskiej Księgi Stadnej Koników Polskich w odniesieniu do zasad dopuszczania ogierów i klaczy do użycia w Programie. Zgodnie z Księgą Pochodzenia dla koników polskich prowadzi się wyłącznie księgę główną, która jest księgą zamkniętą. Oznacza to, że czystorasowym konikiem jest tylko taki osobnik, który pochodzi co najmniej od czterech pokoleń przodków wpisanych do polskiej księgi koni rasy konik polski lub odpowiedniej księgi zagranicznej i ma potwierdzone pochodzenie na podstawie wyników badań markerów genetycznych. Nowością jest, iż główny dział księgi koników prowadzony jest jako dział główny księgi klaczy (GI), dział dodatkowy księgi klaczy (GII) oraz dział główny księgi ogierów (G). Źrebięta są wpisywane pod swoimi matkami do odpowiedniego działu księgi klaczy (GI lub GII). Do działu głównego księgi ogierów (G) oraz uzyskania kwalifikacji do uczestnictwa w Programie hodowli zachowawczej koników polskich dopuszczane są wyłącznie osobniki posiadające odpowiedni typ rasowy i płciowy oraz inne charakterystyczne cechy przyjęte we wzorcu rasy, jak np. maść myszata z pręgą i bez odmian, odpowiedni standard wzrostu wysokości w kłębie (w wieku dorosłym): minimum 130 cm, ale nie więcej niż 140 cm, oraz minimalny obwód nadpęcia 17,5 cm. Przyszły reproduktor musi wykazać się dobrym zdrowiem, prawidłową budową i rozwojem, a w ocenie bonitacyjnej uzyskać minimum 78 pkt, w tym co najmniej 13 pkt za typ. Poza tym musi pochodzić po obojgu rodzicach uczestniczących w Programie, wpisanych do działu głównego ksiąg ogierów (G) i działu głównego księgi klaczy (GI).
Kwalifikacja ogierów odbywa się komisyjnie, w dniu oceny ogier musi być w wieku minimum 27 miesięcy oraz zaliczyć z wynikiem pozytywnym wstępną próbę użytkowości (z wyjątkiem hodowli rezerwatowej). Klacze, aby mogły być wpisane do działu głównego (GI) i dodatkowego księgi klaczy (GII), jak również być przyjęte do Programu hodowli zachowawczej, muszą podobnie jak ogiery:
- posiadać odpowiedni typ rasowy i płciowy oraz inne charakterystyczne cechy przyjęte we wzorcu rasy, z tą różnicą, że minimalny obwód nadpęcia nie może być mniejszy niż 16,5 cm;
- wykazać się dobrym zdrowiem, prawidłową budową i rozwojem;
- w ocenie bonitacyjnej uzyskać minimum 75 pkt, w tym za typ 12 pkt, a w przypadku linii zagrożonych wyginięciem (określa je Komisja Księgi Stadnej) co najmniej 11 pkt.
Do działu głównego (GI) nie może być wpisana klacz posiadająca jakiekolwiek odmiany. Klacze z drobnymi odmianami – na głowie: siwizna, kwiatek, gwiazdka, a na kończynach: piętka, piętki – są wpisywane do działu dodatkowego (GII). Ponadto aby klacz mogła być zakwalifikowana do działu głównego księgi klaczy (GI), musi pochodzić po obojgu rodzicach uczestniczących w Programie, wpisanych do działu głównego ksiąg ogierów i klaczy. Natomiast klacze zakwalifikowane do działu dodatkowego księgi klaczy (GII) muszą pochodzić po ojcu uczestniczącym w Programie, wpisanym do działu głównego księgi ogierów i matce, której obydwoje rodzice wpisani są do działu głównego ksiąg klaczy i ogierów. W dniu, w którym odbywa się wpis do księgi (kwalifikacja), klacz musi być zaźrebiona lub urodzić jedno zarejestrowane źrebię. Jednak pierwsze pokrycie klaczy nie może mieć miejsca wcześniej, niż przed ukończeniem przez nią 30 miesięcy życia (z wyjątkiem hodowli rezerwatowej). Potomstwo klaczy krytych przed 30. miesiącem życia nie będzie miało prawa wpisu do działu głównego księgi ogierów (G) i działu głównego księgi klaczy (GI). W dniu oceny klacz musi zaliczyć z wynikiem pozytywnym wstępną próbę użytkowości (z wyjątkiem hodowli rezerwatowej). Po ukończeniu 5 lat konie wpisane do ksiąg uczestniczące w Programie muszą być poddane weryfikacji wymiarów i oceny pokroju. Z uwagi na specyfikę hodowli rezerwatowej zarówno klacze, jak i ogiery uczestniczące w tym systemie hodowli nie muszą być mierzone, ale wymagana jest ocena bonitacyjna.
Inne wymogi obowiązujące przy wpisie do ksiąg (G, GI i GII) są w wielu wypadkach zbieżne z tymi, jakie obowiązują w innych księgach rasowych, a zainteresowanych szczegółami odsyłamy do pełnego tekstu Programu. Mówiąc o zmianach Programu, należy jeszcze powiedzieć o tych, jakie wprowadzono do Metodyki oceny wartości użytkowej koników polskich. Próba wstępna nie uległa zmianie i nadal polega na ocenie zachowania się konia podczas zakładania ogłowia, trzymania do oceny i prowadzenia w ręku na trójkącie w stępie i kłusie. Zarówno ogier, jak i klacz muszą zaliczyć tę próbę na minimum 4 pkt, a to oznacza, że powinna ona być wykonana z łatwością, bezbłędnie, w sposób płynny (5 pkt) lub z drobnymi zahamowaniami, w sposób mało płynny (4 pkt). Warunek ten muszą spełnić ogiery i klacze podczas wpisywania do księgi oraz przed zakwalifikowaniem do Programu hodowli zachowawczej.
Metodyka przeprowadzania zasadniczej polowej próby użytkowej zaprzęgowej lub wierzchowej oraz minimalne wymagania co do tych prób nie uległy zmianie. Zmieniła się jedynie ocena w punktach za poszczególne elementy próby zaprzęgowej i wierzchowej. Mianowicie w próbie wysiłkowej koń może uzyskać maksymalnie 10 pkt (dotychczas 5). Natomiast za wskaźniki fizjologiczne (powrót tętna i oddechów do normy) po 2,5 pkt (dotychczas po 5). Sumaryczna ocena nie uległa zmianie, czyli ogółem koń może uzyskać za wszystkie elementy próby maksymalnie 40 pkt, a zaliczyć ją musi na co najmniej 21 pkt. Szczegółowe warunki dotyczące przeprowadzania próby zaprzęgowej lub wierzchowej w odniesieniu do miejsca jej przeprowadzenia, trasy, rodzaju zaprzęgu (w tym uprzęży), ubioru jeźdźca (powożącego) oraz jego masy ciała, dopuszczalnych pomocy jeździeckich każdorazowo określa komisja powołana przez prowadzącego księgi do przeprowadzenia próby.
Stan zdrowotny ogierów i klaczy zgłoszonych do próby polowej ocenia lekarz weterynarii. Ten rodzaj próby jest obowiązkowy dla ogierów, a zalecany dla klaczy; konie powinny do niej przystąpić w wieku 3 lub 4 lat. Zwolnione z tej próby są ogiery użytkowane rozpłodowo w systemie hodowli rezerwatowej. Obok wymienionych prób użytkowości: polowej próby zaprzęgowej i polowej próby wierzchowej, dopuszcza się możliwość oceny wartości użytkowej koników polskich na podstawie przeprowadzonych prób alternatywnych (zaprzęgowych i wierzchowych) zatwierdzonych przez Komisję Księgi Stadnej. Wydaje się, że obecnie taką próbą alternatywną mógłby być Wszechstronny Konkurs Konika Polskiego, który od 10 lat jest rozgrywany w Wojnowie na Mazurach.
Nowym elementem obecnego Programu hodowli zachowawczej jest wprowadzona kategoryzacja ogierów wpisanych do działu głównego księgi ogierów (G). Ogiery mogą uzyskać jedną z trzech kategorii: C, B, A. Kategorię C uzyskują 2,5-letnie ogiery, które spełniły wszystkie warunki związane z wpisem do działu głównego księgi ogierów (G). Kategorię wyższą – B i A – uzyskują ogiery, które nie tylko zdały polową próbę użytkowości (nie dotyczy ogierów w hodowli rezerwatowej), ale w odpowiednim wieku uzyskały określoną liczbę punktów hodowlanych za ocenę ich potomstwa. Kategoria B jest nadawana dożywotnio, ale za wybitne osiągnięcia ogier może być przekwalifikowany do kategorii A. Zainteresowanych szczegółami odsyłamy do pełnego tekstu Programu, który jest zamieszczony na stronie internetowej PZHK (www.pzhk.pl) i ZHKP (www.konikpolski.pl).
Przez najbliższe 6 lat za jego realizację będzie odpowiadać nowo wybrana Komisja Księgi Stadnej, w składzie: Jan Słomiany z RPN Zwierzyniec – jako przewodniczący, Tadeusz Jezierski z IGiHZ PAN w Jastrzębcu – wiceprzewodniczący, Patrycja Wojciechowska z Działu Ksiąg Stadnych i Identyfikacji PZHK, pełniąca funkcję sekretarza, oraz pozostali członkowie: Katarzyna Igielska z SK Kobylniki, Wojciech Ganowicz z SO Sieraków, Marek Żuławski z ZHKW w Gnieźnie i Zbigniew Jaworski z UWM Olsztyn i PAN Popielno. Nowy Program na pewno nie jest doskonały, ale wszystkie jego mankamenty ujawnią się dopiero w momencie realizacji. Niewątpliwie po pewnym czasie będzie wymagać kolejnej nowelizacji, niemniej chcielibyśmy, aby możliwie długo był realizowany w niezmienionej formie, bo tylko wtedy będzie można prawidłowo ocenić efektywność jego działania. Dlatego wszelkie uwagi i zapytania należy kierować do ww. zespołu, który zgodnie z Regulaminem Komisji Ksiąg Stadnych może do niniejszego Programu wprowadzać zmiany, które jednak wymagają akceptacji Ministra Rolnictwa.
